ਸੁਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਜਿੰਦਰ ਨਾਲ਼ – ਇਕ ਮੁਲਾਕਾਤ – ਭਾਗ ਦੂਜਾ

ਮੁਲਾਕਾਤੀ : ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨਿਰਾਲਾ

ਭਾਗ ਦੂਜਾ

ਲੜੀ ਜੋੜਨ ਲਈ ਉਪਰਲੀ ਪੋਸਟ ਜ਼ਰੂਰ ਪੜ੍ਹੋ ਜੀ।

ਨਿਰਾਲਾ - ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਾਹਿਤਕ ਪੱਤਰ ਪਰਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਹੀ ਚੱਲਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਵਜ਼ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਫਲੈਸ਼’ ਵੀ ਕਰਦੇ ਨੇ। ‘ਸ਼ਬਦ’ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਕੁਝ ਕਹੋ।

ਜਿੰਦਰ - ਜਦੋਂ ‘ਸ਼ਬਦ’ ਨਿਕਲ਼ਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਆਰਥਿਕ ਸਹਾਇਤਾ ਹਰਜੀਤ ਅਟਵਾਲ ਵੱਲੋਂ ਮਿਲਦੀ ਸੀ। ‘ਸ਼ਬਦ’ ਦੇ ਨਿਕਲਣ ਪਿੱਛੇ ਕਈ ਕਾਰਨ ਸਨ। ਉਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ‘ਲਕੀਰ’ ਆਰਥਿਕ ਮਾਰ ਹੇਠ ਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਹਰਬਖ਼ਸ਼ ਮਕਸੂਦਪੁਰੀ ਤੇ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੇ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਹੱਥ ਪਿੱਛੇ ਖਿੱਚ ਲਏ ਸਨ। ਪ੍ਰੇਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਲੇਖਕ/ਕੁਝ ਲੇਖਕ ਲੱਭ ਕੇ ਦਵਾਂ ਜੋ ਉਸ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਮੱਦਦ ਕਰਨ। ਮੈਂ ਹਰਜੀਤ ਅਟਵਾਲ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਹਰੇਕ ਅੰਕ ਦਾ ਡੇਢ ਸੌ ਪਾਊਂਡ ਦੇਣ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਦੂਜੇ ਜਾਂ ਤੀਜੇ ਦਿਨ ਉਸਦਾ ਫੋਨ ਆ ਗਿਆ, ‘‘ਆਪਾਂ ਕੋਲੋਂ ਬੁੜ੍ਹੇ ਨਾਲ ਬਹੁਤਾ ਚਿਰ ਨਿਭ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ। ਆਪਣਾ ਕਲੈਸ਼ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਜਾਣਾ। ਕਿਉਂ ਨਾ ਆਪਣਾ ਪਰਚਾ ਕੱਢ ਲਈਏ। ਤੂੰ ਮੈਟਰ ਤਿਆਰ ਕਰ। ਪੈਸਿਆਂ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਮੇਰੇ ’ਤੇ ਛੱਡ ਦੇ।’’ ਯਾਰ ਦਾ ਕਿਹਾ-ਸਿਰ ਮੱਥੇ ’ਤੇ। ਮੈਂ ਮੈਟਰ ਲਈ ਚਿੱਠੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ। ਮਹੀਨੇ ’ਚ ਹੀ ਦੋ ਅੰਕਾਂ ਦਾ ਮੈਟਰ ਆ ਗਿਆ, ਸਥਾਪਤ ਲੇਖਕਾਂ ਦਾ। ਮੈਂ ਪਹਿਲੇ ਹੀ ਅੰਕ ’ਚ ਜਸਬੀਰ ਭੁੱਲਰ, ਅਤਰਜੀਤ, ਪ੍ਰੇਮ ਗੋਰਖੀ ਤੇ ਜਗਰੂਪ ਦਾਤੇਵਾਸ (ਸ਼ਾਇਦ ਇਹੀ ਸਨ) ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਛਾਪੀਆਂ। ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਹਰਜੀਤ ਦਾ ਹੱਥ ਤੰਗ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸ ਪੈਸੇ ਭੇਜਣੇ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਕਿਹਾ, ‘‘ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਬੰਦ ਕਰ ਦੇ।’’ ਮੈਂ ਔਖਿਆਂ-ਸੌਖਿਆਂ ਚਾਰ ਅੰਕ ਕੱਢੇ। ਰੋਹਿਤ ਜੈਨ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਉਹ ਪਰਚਾ ਛਾਪਣ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਡਾ: ਜਗਤਾਰ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ, ‘‘ਸ਼ਬਦ ਪਹਿਲਾਂ ਪਰਵਾਸੀਆਂ ਦਾ ਬੁਲਾਰਾ ਸੀ। ਹੁਣ ਲੋਕ ਗੀਤ ਵਾਲਿਆਂ ਕੋਲ਼ ਵਿਕ ਗਿਆ।’’ ਜਗਤਾਰ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਜਦੋਂ ਆਪ ‘ਕਲਾ ਸਿਰਜਕ’ ਕੱਢਿਆ ਤਾਂ ਸੰਪਾਦਕੀ ਮੰਡਲ ’ਚ ਬਹੁ-ਗਿਣਤੀ ਪਰਵਾਸੀ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਸੀ। ਫੇਰ ਉਹ ਵੀ ਲੋਕਗੀਤ ਕੋਲੋਂ ਪਰਚਾ ਛਪਵਾਉਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਸਾਡੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ’ਚ ਇਹ ਬੜੀ ਮਾੜੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਦੂਜੇ ’ਤੇ ਦੂਸ਼ਣ ਤਾਂ ਲਾਉਂਦੇ ਹਾਂ-ਮੁੜ ਆਪ ਉਹੀ ਕੁਝ ਕਰਨ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ।

................

ਮੇਰੇ ਆਪਣੇ ਗਿਆਨ ਅਨੁਸਾਰ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਤਕਰੀਬਨ ਸਾਰੇ ਹੀ ਪਰਚੇ ਸਿੱਧੇ ਜਾਂ ਅਸਿੱਧੇ ਰੂਪ ’ਚ ਪਰਵਾਸੀਆਂ ਜਾਂ ਲੋਕਗੀਤ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਹੀ ਚੱਲਦੇ ਹਨ। ਜੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਪਰਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ‘ਫਲੈਸ਼’ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਕੋਈ ਮਾੜੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ। ਉਂਝ ਵੀ ਪਰਵਾਸੀ ਸਾਹਿਤ ਇਧਰਲੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਮੇਚ ਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਰਘਬੀਰ ਢੰਡ, ਸੁਰਜੀਤ ਵਿਰਦੀ, ਹਰਜੀਤ ਅਟਵਾਲ, ਸਵਰਨ ਚੰਦਨ, ਅਮਰਜੀਤ ਚੰਦਨ, ਭੁਪਿੰਦਰ ਪੁਰੇਵਾਲ, ਕੁਲਵਿੰਦਰ, ਹਰਮਹਿੰਦਰ ਚਾਹਲ, ਜਗਜੀਤ ਬਰਾੜ, ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ, ਹਰਪ੍ਰੀਤ ਸੇਖਾ, ਪ੍ਰਵੇਜ਼ ਸੰਧੂ ਜਾਂ ਹੋਰ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸ ਕੈਟਾਗਰੀ ’ਚ ਰੱਖੋਗੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਕਿਸੇ ਪੱਖੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਹਨ।

.............

ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ‘ਸ਼ਬਦ’ ਮੇਰੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਸੰਪਾਦਕੀ ਮੰਡਲ ’ਚ ਭਾਵੇਂ ਸੌ ਜਣੇ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਜਾਣ, ਇਹ ਮੇਰੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਜੁੜਿਆ ਰਹਿਣਾ ਹੈ। ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਸਾਡਾ ‘ਅਦਾਰਾ’ ਸ਼ਬਦ ਹੈ। ਕੋਈ ਵੀ ਅਹਿਮ ਫੈਸਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਮੈਂ ਤੇ ਹਰਜੀਤ ਅਟਵਾਲ ਸਲਾਹ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਹੁਣ ਇਸ ਟੀਮ ’ਚ ਹਰਮਹਿੰਦਰ ਚਹਿਲ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਮੈਂ ਕਦੇ ਵੀ ਕਿਸੇ ਪਰਵਾਸੀ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ‘ਸ਼ਬਦ’ ’ਚ ਪਹਿਲ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਲੇਖ ਨਹੀਂ ਛਾਪੇ। ਜਿੰਨੀ ਕੁ ਕਿਸੇ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ, ਉਸਨੂੰ ਓਨੀ ਹੀ ਸਪੇਸ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਅਗਾਂਹ ਵੀ ਦਵਾਂਗਾ। ਕਿਸੇ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਸਥਾਪਤ ਤੇ ਚਰਚਿਤ ਕਰਨ ’ਚ ਕਿਸੇ ਪਰਚੇ ਦਾ ਅਹਿਮ ਰੋਲ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਜੇ ਲੇਖਕ ਦੇ ਪੱਲੇ ’ਚ ਦਾਣੇ ਨਹੀਂ ਹਨ ਤਾਂ ਪਰਚਾ ਕੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਦਸ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਰਚੇ ਦੇਖੋ-ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਵੇਗਾ ਕਿ ਕਿਹੜਾ ਪਰਚਾ ਕਿਹਨੂੰ ਫਲੈਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ‘ਸ਼ਬਦ’ ਦਾ ਅਪ੍ਰੈਲ ਅੰਕ ‘ਇੰਟਰਵਿਊ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅੰਕ’ ਕੱਢਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ ਤਾਂ ਮੈਂ ਹਰਜੀਤ ਅਟਵਾਲ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਸਵਰਨ ਚੰਦਨ ਦੀ ਇੰਟਰਵਿਊ ਕਰੇ। ਮੈਨੂੰ ਕਦੇ ਚੰਦਨ ਨੇ ਚਿੱਠੀ ਨਹੀਂ ਪਾਈ। ਟੈਲੀਫੋਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਪੰਜ-ਸੱਤ ਦਿਨ ਜਲੰਧਰ ਰਿਹਾ ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ। ਉਸ ‘ਸ਼ਬਦ’ ਦਾ ਚੰਦਾ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਗੌਣ ਹਨ। ਮੇਰੇ ਲਈ ਚੰਦਨ ‘ਕੰਜਕਾਂ’ ਤੇ ‘ਨਵੇਂ ਰਿਸ਼ਤੇ’ ਨਾਵਲ ਕਰਕੇ ਵੱਡਾ ਲੇਖਕ ਹੈ। ਮੈਂ ਜਾਂ ਅਸੀਂ, ਚੋਣ ਕਰਨ ਵੇਲੇ ਪੱਖ-ਪਾਤੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ। ਸਾਡੇ ਲਈ ਰਚਨਾ ਪਹਿਲਾਂ ਹੈ ਲੇਖਕ ਬਾਅਦ ’ਚ। ਫੇਰ ‘ਸ਼ਬਦ’ ਸਾਡੇ ਇਕੱਲਿਆਂ ਲਈ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਇਹ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।

------

ਨਿਰਾਲਾ - ਤੁਸੀਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਉਦੇਸ਼ ਲੈ ਕੇ ਕੁਝ ਕਿਤਾਬਾਂ ਸੰਪਾਦਕ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੀ ਲੋੜ ਸੀ?

ਜਿੰਦਰ- ਮੈਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਉਦੇਸ਼ ਲੈ ਕੇ ‘ਇਕਬਾਲੀਆ ਬਿਆਨ’ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਸੰਪਾਦਤ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਸ ’ਚ ਗ਼ੈਰ-ਦਲਿਤ ਕਹਾਣੀਕਾਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਦਲਿਤਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਹੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਮੇਰੀ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮੇਰੀ ਚੋਣ ਦੇ ਆਧਾਰ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਮੈਂ ਇਸ ਖ਼ਿਆਲ ਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇ ਬਾਰੇ ਲਿਖਣ ਲਈ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਜਾਤ ਬਾਰੇ ਲਿਖਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ, ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਜਾਤ ਨਾਲ ਹੀ ਸੰਬੰਧਤ ਹੋਵੋ। ਇਹ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਅਨੁਭਵ ਕਰਨ ’ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਕਮਲਾ ਦਾਸ ਨੇ ਇਕ ਵਾਰ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਵੇਸਵਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੋਠਿਆਂ ’ਤੇ ਜਾਓ।

..........

ਅਜਿਹੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਸੰਪਾਦਤ ਹੋਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕੁਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹੋਵੇ। ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ‘ਸ਼ਾਇਦ ਰੰਮੀ ਮੰਨ ਜਾਏ’ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਸੰਪਾਦਤ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਸ ’ਚ ਚੌਥੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਹੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੇ ਸਨ। ਸਿਰਫ਼ ਬਲਵਿੰਦਰ ਗਰੇਵਾਲ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ। ਉਸ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਕਹਾਣੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰਨ ਦੀ ‘ਆਗਿਆ’ ਨਹੀਂ ਭੇਜੀ ਸੀ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂ? ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਦੋ ਵਾਰ ਫ਼ੋਨ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ, ਉਸਦੇ ਮਨ ’ਚ ਮੇਰੇ ਪ੍ਰਤੀ ਕੀ ਗੰਢਾਂ ਹਨ।

............

ਹੁਣ ਮੈਂ 2009 ਦੀਆਂ ਚੋਣਵੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਅਜੇ ਅੰਤ ਨਹੀਂ’ ਸੰਪਾਦਤ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਹਰੀਸ਼ ਜੈਨ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਮੇਰੀ ਪੱਕੀ ਹੀ ਡਿਊਟੀ ਲਾਈ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਹਰ ਸਾਲ ਅਜਿਹੀ ਪੁਸਤਕ ਸੰਪਾਦਤ ਕਰਾਂ। ਚਲੋ-ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਸੇਵਾ ਹੀ ਹੋਵੇਗੀ।

...........

ਮੈਂ ਇਕ ਹੋਰ ਕਿਤਾਬ ਸੰਪਾਦਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਇਸ ’ਚ ਰੇਪ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਕਹਾਣੀਆਂ ਹੋਣਗੀਆਂ। ‘ਰੇਪ’ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਸਰੀਰਕ ਰੇਪ ਨਾਲ ਹੀ ਜੋੜ ਕੇ ਨਹੀਂ ਦੇਖ ਸਕਦੇ-ਇਹ ਕਈ ਰੂਪਾਂ ’ਚ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਬੰਧੀ ਗੁਰਪਾਲ ਲਿੱਟ, ਸੁਖਜੀਤ, ਸਰੂਪ ਸਿਆਲਵੀ, ਮੈਂ, ਕੇ. ਸੀ. ਮੋਹਨ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਤੌਕੀਰ ਚੁਗਤਾਈ ਨੇ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ। ਮੈਂ ਛੇ-ਸੱਤ ਹੋਰ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲੱਭ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਜਦੋਂ ਲੱਭ ਗਈਆਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕਿਤਾਬ ਛਪਵਾ ਦੇਣੀ ਹੈ। ਐਦਾਂ ਹੀ ‘ਨਵਾਂ ਜ਼ਮਾਨਾ’ ਤੇ ਰਾਮ ਸਰੂਪ ਅਣਖੀ ਵੱਲੋਂ ਵੀ ਹਰ ਸਾਲ ਅਜਿਹੇ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਕ ਵਾਰ ਧਨਵੰਤ ਕੌਰ, ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ, ਪ੍ਰੇਮ ਗੋਰਖੀ ਤੇ ਹੋਰ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਸੰਪਾਦਤ ਕੀਤੇ ਸਨ।

------

ਨਿਰਾਲਾ - ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਕੁਝ ਨਵੇਂ ਲੇਖਕ ‘ਦਲਿਤ ਸਾਹਿਤ’ ਦੇ ਅਲੰਬਰਦਾਰ ਬਣੇ ਫਿਰਦੇ ਹਨ, ਜਦ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਦਲਿਤ ਜੀਵਨ ਦਾ ਯਥਾਰਥ ਲੋਪ ਹੈ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਤੁਹਾਡੇ ਕੀ ਵਿਚਾਰ ਹਨ। ਜ਼ਰਾ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲੈ ਕੇ ਚਰਚਾ ਕਰੋ।

ਜਿੰਦਰ - ਤੁਹਾਡਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਬਲਬੀਰ ਮਾਧੋਪੁਰੀ, ਗੁਰਮੀਤ ਕਲਰਮਾਜਰੀ, ਦੇਸਰਾਜ ਕਾਲੀ, ਭਗਵੰਤ ਰਸੂਲਪੁਰੀ, ਸਰਬਜੀਤ, ਗਿਆਨ ਸਿੰਘ ਬੱਲ ਵੱਲ ਹੈ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੀ ਇਸ ਗੱਲ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਨਹੀਂ ਹਾਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਦਲਿਤ ਜੀਵਨ ਦਾ ਯਥਾਰਥ ਲੋਪ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਬਲਬੀਰ ਮਾਧੋਪੁਰੀ ਦੀ ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀ ‘ਛਾਂਗਿਆ ਰੁਖ’ ਨਹੀਂ ਪੜ੍ਹੀ ਲੱਗਦੀ। ਇਹ ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀ ਕਈ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ’ਚ ਅਨੁਵਾਦ ਹੋ ਕੇ ਛਪੀ ਹੈ। ਜੇ ਇਸ ’ਚ ਕੁਝ ਖ਼ਾਸ ਸੀ ਤਾਂ ਹੀ ਇਸ ਦੀ ਐਨੀ ਚਰਚਾ ਹੋਈ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਮਾਧੋਪੁਰੀ ਮਨੋ ਤੇ ਤਨੋ ਦਲਿਤ ਸਾਹਿਤ, ਦਲਿਤ ਚਿੰਤਨ, ਦਲਿਤ ਚੇਤਨਾ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਕੋਈ ਮਾੜੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਹ ਜੋ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਾਂ ਜੋ ਦੂਜੇ ਜਣੇ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ-ਉਹ ਆਪਣੀ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ’ਤੇ ਠੀਕ ਹੀ ਹਨ। ਕਰੀ ਜਾਣ ਦਿਉ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਜਾਂ ਮੈਨੂੰ ਕਿਸ ਗੱਲ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਚਿੰਤਾ ਉਦੋਂ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਹੋਵੇਗੀ ਜਦੋਂ ਉਹ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ’ਤੇ ਕੁਝ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੀ ਜ਼ੋਰ ਦੇਣਗੇ-‘‘ਇਕ ਦਲਿਤ ਹੀ ਦਲਿਤ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਾਰੇ ਲਿਖ ਸਕਦਾ ਹੈ।’’ ਇਹ ਗੱਲ ਮਰਾਠੀ ਜਾਂ ਹਿੰਦੀ ’ਚ ਸਥਾਪਤ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਪਰ ਪੰਜਾਬੀ ’ਚ ਨਹੀਂ। ਉਂਝ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਰਗੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਸਥਿਤੀ ਨਹੀਂ। ਅਜੇ ਪੰਜਾਬੀ ’ਚ ਕੋਈ ਵੱਡੀ ਰਚਨਾ ਨਹੀਂ ਆਈ ਜਿਸ ’ਤੇ ਅਸੀਂ ਮਾਣ ਕਰ ਸਕੀਏ। ਇੱਕਾ-ਦੁੱਕਾ ਕਹਾਣੀਆਂ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਅਤਰਜੀਤ ਦੀ ‘ਬਠਲੂ ਚਮਿਆਰ’ ਹੈ। ਐਦਾਂ ਹੀ ਕੁਝ ਕੁ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਹਨ। ਮੇਰਾ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਜਾਤੀ ’ਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਮੈਂ ਜਾਤਾਂ ਦੇ ਚੱਕਰ ’ਚ ਕਦੇ ਪਿਆ ਹਾਂ। ਮੇਰੇ ਨੇੜਲੇ ਦੋਸਤਾਂ ’ਚ ਜੱਟ ਵੀ ਹਨ ਤੇ ਦਲਿਤ ਵੀ। ਤਰਖਾਣ ਵੀ ਤੇ ਖੱਤਰੀ-ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਵੀ। ਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਾਤੀਆਂ ’ਚ ਵੰਡ ਕੇ ਨਹੀਂ ਦੱਸਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਪਰ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਣ ਲਈ ਹੀ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਇਕ ਗੱਲ ਹੋਰ, ਜਦੋਂ ਸਾਡੇ ਮਨ ’ਚ ਇਹ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਹ ਫਲਾਣਾ ਸਾਹਿਤ ਹੈ, ਆਹ ਢਿੰਵਕੜਾ ਸਾਹਿਤ ਹੈ-ਫੇਰ ਗੰਭੀਰਤਾ ਹੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜੇ ਗੰਭੀਰਤਾ ਹੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਕੀ ਫਾਇਦਾ। ਸਵਰਨ ਚੰਦਨ ਦਾ ਨਾਵਲ ‘ਨਵੇਂ ਰਿਸ਼ਤੇ’ ਤੇ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਦਾ ਨਾਵਲ ‘ਮੜੀ ਦਾ ਦੀਵਾ’ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਕਿਸ ਕੈਟਾਗਿਰੀ ’ਚ ਰੱਖੋਗੇ? ਡਾ: ਰੌਣਕੀ ਰਾਮ ਕਿਹੜਾ ਦਲਿਤ ਹੈ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ‘ਦਲਿਤ’ ਸ਼ਬਦ ਜੁੜ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨਾ ਹੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਕਿਸੇ ਪਤ੍ਰਿਕਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅੰਕ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਕੁਝ ਹੋਰ।

------

ਨਿਰਾਲਾ - ਡਾ: ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰਾਹੀ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਕੁਝ ਚੇਲਿਆਂ ਨੇ ‘ਮਹਾਨ ਚਿੰਤਕ’ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਾਡੇ ਵਿਚਾਰ ਅਨੁਸਾਰ ਉਹ ਮਹਿਜ ਅਕਾਦਮਿਕ ਆਲੋਚਕ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਸਿਰਫ਼ ‘ਕਲਾਸ ਨੋਟਸ’ ਹੀ ਹਨ...।

ਜਿੰਦਰ- ਸਾਨੂੰ ਫ਼ਜ਼ੂਲ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਕਰਨ ਦੀ ਆਦਤ ਪਈ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਹ ਟਿੱਪਣੀ ਵੀ ਉਸੇ ਭਾਵਨਾ ਵਿਚੋਂ ਨਿੱਕਲੀ ਹੈ। ਡਾ: ਰਾਹੀ ਸਾਡੇ ਸਮਿਆਂ ਦੇ ਵੱਡੇ ਆਲੋਚਕ ਹਨ। ਡਾ: ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਗਲਪ ਦੀ ਅਥਾਰਟੀ’ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਰਾਹੀ ਸਾਹਿਬ ਦੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ, ‘ਪ੍ਰੇਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ‘ਕਪਾਲ’ (2007) ਅਤੇ ‘ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਤੇ ਸ਼ਾਸਤ੍ਰ’ (2009) ਪੜ੍ਹੋ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਮਝ, ਵਿਦਵਤਾ, ਚਿੰਤਨ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗੇਗਾ। ਰਾਹੀ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਇਹ ਪੁਸਤਕਾਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਲਿਖੀਆਂ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਕੋਈ ਪਦਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ 1997 ’ਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਬਤੌਰ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਰਿਟਾਇਰ ਹੋਏ ਪਰ ਸਾਹਿਤ ਨਾਲ ਆਖ਼ਰੀ ਪਲਾਂ ਤੱਕ ਜੁੜੇ ਰਹੇ। ਬਹੁਤੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ 70 ਟੱਪਦਿਆਂ ਹੀ ਮਚ ਮਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਇਕ ਵਿਦਵਾਨ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, ‘‘ਡਾ: ਸਾਹਿਬ ਕੰਮ ਕਰੋ।’’ ਉਸ ਡਾਕਟਰ ਦਾ ਸਵਾਲ ਸੀ, ‘‘ਬਹੁਤ ਲਿਖ ਲਿਆ। ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਕੌਣ ਪੜ੍ਹਦਾ। ਹੁਣ ਕੰਮ ਕਰਨ ਨੂੰ ਚਿੱਤ ਰਾਜ਼ੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।’’ ਪਰ ਦੇਖੋ, ਰਾਹੀ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਦਲੇਰੀ, ਹੌਸਲਾ, ਲਗਨ ਤੇ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ। ‘ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਤੇ ਸ਼ਾਸਤਰ’ ’ਚ ਉਨ੍ਹਾਂ 19 ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੀਆਂ ਪਰਤਾਂ ਖੋਲ੍ਹੀਆਂ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਹ ਨਹੀਂ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਕਹਾਣੀ ਮਾੜੀ ਹੈ ਜਾਂ ਚੰਗੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਤਾਂ ਇਹ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਕਹਾਣੀ ’ਚ ਕੀ ਹੈ। ਰਾਹੀ ਸਾਹਿਬ ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਜੋਤ-ਜੁਗਤ ਕੀ ਬਾਰਤਾ’ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ’ਚ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ : (ਇਸ ਨਾਲ ਵੀ ਤੁਹਾਡੇ ਸਵਾਲ ਦਾ ਜਵਾਬ ਮਿਲ ਜਾਵੇਗਾ)। ‘‘ਗਿਆਨ-ਕਾਰਜ ਕੋਰਸਾਂ ਵਿਚ ਲੱਗੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੇ ਸਵਾਲਾਂ-ਜਵਾਬਾਂ ਵਿਚ ਸਿਮਟ ਗਿਆ ਹੈ ਜਾਂ ਨਿੱਤ-ਨਵੀਂ ਪਦਾਵਲੀ ਦੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਵਿਚ। ਪੱਛਮ ਤੋਂ ਉਧਾਰੀ ਲਈ ਪਦਾਵਲੀ ਦੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਵਿਚ। ਅਣਵਾਹੀ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿਚ ਸਿਆੜ ਖਿੱਚਣ ਲਈ ਕਿਧਰੇ ਕੋਈ ਹੱਲ ਨਹੀਂ ਦਿੱਸਦਾ। ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਮੂੰਹ ਤੇ ਪਰੰਪਰਾ ਵੱਲ ਪਿੱਠ। ਪਰੰਪਰਾ ਉਡੀਕ ਰਹੀ ਹੈ ਤੇ ਪੱਛਮ ਪੱਲਾ ਨਹੀਂ ਫੜਾਉਂਦਾ। ਗਾਜਰ ਲਟਕਾਈ ਬੈਠਾ ਹੈ ਤੇ ਗਾਜਰ ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ। ਗਿਆਨ-ਕਾਰਜ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਹੇਠ ਜ਼ਮੀਨ ਨਹੀਂ ਤੇ ਸਮਝਦੇ ਹਾਂ ਜਿਵੇਂ ਆਕਾਸ਼ ਵਿਚ ਖਿੱਚ ਰਹੇ ਹੋਈਏ।’’ ਉਹ ਅਗਾਂਹ ਲਿਖਦੇ ਹਨ : ‘‘ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਸੰਵਾਦ-ਭਵ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਵਿਚ ਹਾਂ। ਪਰ ਸੰਵਾਦ-ਭਵ ਸਾਡੇ ਵਿਦਿਅਕ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀਆਂ ਹਸਤ-ਰੇਖਾਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਮਿੱਟ ਗਿਆ ਲੱਗਦਾ ਹੈ।’’ ਰਾਹੀ ਸਾਹਿਬ ਸਾਡੇ ਵਿਚਕਾਰ ਨਹੀਂ ਰਹੇ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜਾਣ ਨਾਲ ਸਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਘਾਟਾ ਪਿਆ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਲੈਣ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਆਲੋਚਕ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਅਗਲੇ ਪੰਜਾਂ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ......।

-----

ਨਿਰਾਲਾ - ਤੁਹਾਡੇ ‘ਸ਼ਬਦ’ ਪਰਚੇ ਨਾਲ ਕਦੇ-ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਲੇਖਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਬਾਰੇ ‘ਸਪਲੀਮੈਂਟ’ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਵੀ ਤੁਹਾਡੇ ਆਪਣੇ ਦਾਇਰੇ ਦੇ ਲੇਖਕਾਂ ਬਾਰੇ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕੀ ਏਦਾਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਉਸ ਲੇਖਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਨੂੰ ‘ਫਲੈਸ਼’ ਕਰਨਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।

ਜਿੰਦਰ - ਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਪਲੀਮੈਂਟਾਂ ਰਾਹੀਂ ਕੁਝ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਫਲੈਸ਼ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਪਰ ਆਪਣੇ ਦਾਇਰੇ ਦੇ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ। ਆਪਣੇ ਦਾਇਰੇ ’ਚੋਂ ਮੈਂ ਸਿਰਫ਼ ਕਾਲੀ ਤੇ ਤਲਵਿੰਦਰ ਨੂੰ ਫਲੈਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਸਥਾਪਤ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਲੇਖਕ/ਆਲੋਚਕ ਜਾਣਦੇ ਹਨ। ਕੁਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮੁੱਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਪਲੀਮੈਂਟਾਂ ਰਾਹੀਂ ਉਭਾਰਿਆ ਗਿਆ। ਹੁਣ ਤੱਕ ਗਿਆਰ੍ਹਾਂ ਸਪਲੀਮੈਂਟ ਨਿਕਲੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ’ਚੋਂ ਇਕਬਾਲ ਰਾਮੂਵਾਲੀਆ ਸਮੇਤ ਬਾਕੀ ਲੇਖਕ ਮੇਰੇ ਨੇੜੇ ਘੇਰੇ ’ਚੋਂ ਨਹੀਂ ਹਨ ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਪਲੀਮੈਂਟਾਂ ਦੀ ਭਰਪੂਰ ਚਰਚਾ ਹੋਈ ਹੈ। ਅਜੇ ਵੀ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਇਕਬਾਲ ਰਾਮੂਵਾਲੀਆ ਦੀ ਲੰਬੀ ਨਜ਼ਮ ਛਾਪੀ ਸੀ ਤਾਂ ਇਸ ਬਾਰੇ ‘ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ’ ’ਚ ਲੇਖ ਲੱਗਾ ਸੀ। ਨੂਰ ਹੋਰਾਂ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਸੀ। ਮੇਰਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਿਤਾਬ ਨਾਲੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਪਲੀਮੈਂਟਾਂ ’ਚ ਛਪੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੜ੍ਹੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਕਬਾਲ ਰਾਮੂਵਾਲੀਆ ਨੇ ਬਾਅਦ ’ਚ ਇਹ ਨਜ਼ਮ ਸੋਧ ਕੇ ਲਿਖੀ ਸੀ।

.............

ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਪਲੀਮੈਂਟਾਂ ਲਈ ਕੁਝ ਕੁ ਆਰਥਿਕ ਸਹਾਇਤਾ ‘ਅਦਾਰਾ ਸ਼ਬਦ’ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਕੁਝ ਲੇਖਕ। ਕਈ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਸਪਲੀਮੈਂਟ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਖ਼ਰਚੇ ’ਤੇ ਛਾਪੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਸ਼ੁਦਰਕ ਬਾਰੇ। ਹੁਣ ਮੈਂ ਖ਼ਾਲਿਦ ਫ਼ਰਹਾਦ ਧਾਰੀਵਾਲ ਬਾਰੇ ਸਪਲੀਮੈਂਟ ਕੱਢਣ ਦੀ ਪਲੈਨਿੰਗ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਇਸ ਕੰਮ ਲਈ ਤਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਡਿਊਟੀ ਲਾਈ ਹੈ। ਧਾਰੀਵਾਲ ਨੇ ਕੁਝ ਕੁ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ। ਉਸ ਦੀ ਇਕ ਕਿਤਾਬ ਛਪੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਸਿਰਫ਼ ਉਸਦੀ ਇਕ ਕਹਾਣੀ ‘ਘਰ’ ਪੜ੍ਹੀ ਸੀ। ਬਾਅਦ ’ਚ ‘ਸ਼ਬਦ’ 'ਚ ਛਾਪੀ। ਹੁਣ ‘ਮਾਲਕਣ’ ਛਾਪੀ ਹੈ। ਧਾਰੀਵਾਲ ਛੋਟੀ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖਦਾ ਹੈ। ਤਿੰਨ-ਚਾਰ ਪੰਨਿਆਂ ਦੀ ਪਰ ਲਿਖਦਾ ਕਮਾਲ ਦੀ ਹੈ ਵਿਰਕ ਵਾਂਗ। ਮੈਂ ਉਸ ਦੀ ‘ਘਰ’ ਕਹਾਣੀ ਅੱਠ-ਦਸ ਵਾਰ ਪੜ੍ਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਲੇਖਕਾਂ/ਪਾਠਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਲਿਆ। ਹੁਣ ਮੈਂ ਧਾਰੀਵਾਲ ਬਾਰੇ ‘ਸਪਲੀਮੈਂਟ’ ਕੱਢਣਾ ਹੈ। ਦਸ ਹਜ਼ਾਰ ਦਾ ਖ਼ਰਚਾ ਹੈ। ਐਦਾਂ ਹੀ ਗੁਰਪਾਲ ਲਿੱਟ ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਲਿੱਟ ਦਾ ਜਿੰਨਾ ਨੋਟਸ ਲਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ-ਓਨਾ ਨਹੀਂ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਜਤਿੰਦਰ ਹਾਂਸ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਲੰਬੀ ਇੰਟਰਵਿਊ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਲਾਈ ਹੈ। ਹਾਂਸ ਉਸ ਨੂੰ ਸਵਾਲ ਲਿਖ ਕੇ ਦੇ ਆਇਆ ਹੈ ਪਰ ਅੱਜ ਤੱਕ ਲਿਟ ਵੱਲੋਂ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਮੇਰੀ ਇਹ ਧਾਰਨਾ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਹਾਣੀਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਤੋਂ ਲਿਖਣ ਲਾਇਆ ਜਾਵੇ ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਲਿਖਣਾ ਛੱਡ ਗਏ ਹਨ ਜਾਂ ਲਿਖ ਨਹੀਂ ਰਹੇ। ਮੈਂ ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਗੁਰਪਾਲ ਲਿੱਟ ਨੂੰ ਪੰਦਰਾਂ ਫੋਨ ਕੀਤੇ। ਕਹਾਣੀ ਲਿਖਣ ਬਾਰੇ ਆਰਾਂ ਲਾਈਆਂ। ਮਿਸਿਜ਼ ਲਿੱਟ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਓਨਾ ਚਿਰ ਰੋਟੀ-ਪਾਣੀ ਨਹੀਂ ਦੇਣਾ ਜਿੰਨਾ ਚਿਰ ਉਹ ਕਹਾਣੀ ਨਹੀਂ ਲਿਖਦੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖਿੱਚੋ। ਲਿੱਟ ਢੇਰੀ ਢਾਹ ਬੈਠਾ। ਇਕ ਦਿਨ ਮੈਂ ਅੱਕ ਕੇ ਕਿਹਾ ਸੀ, ‘‘ਭਾਜੀ, ਪੰਜਾਬੀ ਮੈਗ਼ਜ਼ੀਨਾਂ ਦੇ ਸੰਪਾਦਕ ਐਨੇ ਨਹੀਂ ਅਮੀਰ ਕਿ ਕਿਸੇ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਇਕ ਕਹਾਣੀ ਲਈ ਪੰਦਰਾਂ-ਵੀਹ ਵਾਰ ਫ਼ੋਨ ਕਰਨ।’’

............

ਹੁਣ ਜੇ ਮੈਂ ਖ਼ਾਲਿਦ ਫ਼ਰਹਾਦ ਧਾਰੀਵਾਲ ਜਾਂ ਗੁਰਪਾਲ ਲਿੱਟ ਬਾਰੇ ਸਪਲੀਮੈਂਟ ਕੱਢਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਕੀ ਕਹੋਗੇ। ਭਾਜੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਕਿੰਤੂ-ਪਰੰਤੂ ਹੁੰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਹੁੰਦੇ ਰਹਿਣ। ਜੇ ਮੈਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਹ ਕਰਨ ਲੱਗ ਜਾਵਾਂ ਤਾਂ ਨਿਕਲ ਗਿਆ ਪਰਚਾ।

******

ਲੜੀ ਜੋੜਨ ਲਈ ਹੇਠਲੀ ਪੋਸਟ ਜ਼ਰੂਰ ਪੜ੍ਹੋ ਜੀ।