Saturday, May 8, 2010

ਸੁਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਜਿੰਦਰ ਨਾਲ਼ – ਇਕ ਮੁਲਾਕਾਤ – ਭਾਗ ਪਹਿਲਾ

“...ਅਸੀਂ ਬਹੁਤ ਗ਼ਰੀਬੀ ਦੇਖੀ ਹੈ ਤੇ ਮੇਰਾ ਬਚਪਨ ਤੇ ਜੁਆਨੀ ਥੁੜਾਂ ’ਚੋਂ ਹੀ ਲੰਘੀ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਕਦੇ ਖਿਡੌਣਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਕਦੇ ਖੰਡ ਦੀ ਚਾਹ ਪੀ ਕੇ ਨਹੀਂ ਦੇਖੀ ਸੀ। ਬੀਬੀ ਜੀ ਸਾਲ ਭਰ ਲਈ ਇਕੱਠਾ ਹੀ ਗੁੜ ਲੈ ਕੇ ਰੱਖ ਲੈਂਦੇ ਸਨ। ਬਰਸਾਤਾਂ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ’ਚ ਗੁੜ ’ਚ ਸੁੰਡੀਆਂ ਪੈ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਉਹ ਇਸੇ ਗੁੜ ਦੀ ਚਾਹ ਬਣਾਉਂਦੇ ਤੇ ਗਿਲਾਸਾਂ ਵਿਚ ਪਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਚੁੰਨੀ ਦੇ ਲੜ ਨਾਲ ਪੁੰਨ ਲੈਂਦੇ ਸਨ। ਘਰ ਦਾ ਖ਼ਰਚਾ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਉਹ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਦਰੀਆਂ ਬੁਣਦੇ ਸਨ। ਚੁੰਨੀਆਂ ’ਤੇ ਕਢਾਈ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਰ੍ਹੋਂ ਝਾੜਦੇ ਸਨ। ਕਪਾਹ ਚੁਗਦੇ ਸਨ। ਜੋ ਕੰਮ ਉਹ ਕਰਦੇ ਸਨ ਉਹ ਹੀ ਸਾਨੂੰ ਭੈਣ-ਭਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਸਾਲ ਭਰ ਦੀ ਤੂੜੀ ਇਕੱਠੀ ਮੁੱਲ ਲੈਂਦੇ ਤੇ ਚਾਰੇ ਜਣੇ ਰਲ਼ ਕੇ ਢੋਂਦੇ..”
ਮੁਲਾਕਾਤੀ : ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨਿਰਾਲਾ

ਭਾਗ ਪਹਿਲਾ

ਨਿਰਾਲਾ - ਇਕ ਜਲੰਧਰੀਏ ਆਲੋਚਕ ਨੇ ਤੁਹਾਡੇ ਬਾਰੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਪਰਚੇ ਵਿਚ ਛਪਦੇ ਲੇਖਾਂ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਨਾਮ ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਪਾ ਲੈਂਦੇ ਹੋ...?

ਜਿੰਦਰ - ਜੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾਮੂਰਤੀ ਜੀ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ-‘‘ਅਸੀਂ ਮਾਨਵ ਮਾਤਰ ਜਿੱਦਾਂ ਦੇ ਲੱਖਾਂ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਸੀ, ਉੱਦਾਂ ਦੇ ਹੀ ਹੁਣ ਹਾਂ, ਬੇਹੱਦ ਲੋਭੀ, ਈਰਖਾਲੂ, ਹਮਲਾਵਰ, ਹਿੰਸਕ, ਸੜੀਅਲ, ਚਿੰਤਾਗ੍ਰਸਤ ਤੇ ਨਿਰਾਸ਼ਾ-ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਤੇ ਪਿਆਰ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਕਦੇ-ਕਦਾਈਂ ਹੀ ਨਸੀਬ ਹੁੰਦੇ ਹਨਅਸੀਂ ਨਫ਼ਰਤ, ਡਰ, ਭਲਮਾਣਸੀ ਦੇ ਅਜੀਬ ਜਿਹੇ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹਾਂਅਸੀ ਹਿੰਸਾ ਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੋਵੇਂ ਹਾਂਸੰਸਾਰੀ ਤਰੱਕੀ ਤਾਂ ਗੱਡੇ ਤੋਂ ਜੈੱਟ ਜਹਾਜ਼ ਤੱਕ ਕਰ ਲਈ ਹੈ ਪਰ ਮਾਨਸਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਇਨਸਾਨ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਬਦਲਿਆ’’

...........

ਇਹ ਆਲੋਚਕ ਮੇਰੇ ਛੋਟੇ ਭਾਈ ਸਮਾਨ ਹੈਉਹਨੂੰ ਪੂਰੀਆਂ ਖੁੱਲ੍ਹਾਂ ਹਨ ਕਿ ਜੋ ਮਨ ਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਬੋਲੀ ਜਾਵੇ.......ਕਿਹਾ ਸੀਹੁਣ ਉਹ ਨਹੀਂ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਇਸਦੇ ਪਿੱਛੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਡੀਗਰੇਡ, ਦਬਾਅ ਜਾਂ ਤੱਬਾ ਲਾਉਣ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਬਦਨਾਮ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਕੁਝ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈਉਸ ਆਲੋਚਕ ਦੀ ਵੀ ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਸੋਚ ਸੀਸ਼ਬਦ’ ’ਚ ਅਕਸਰ ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਲੇਖ ਛਾਪਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹਾਂਬਹੁਤੇ ਲੇਖ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰਾਂ, ਡਾਕਟਰਾਂ ਜਾਂ ਆਲੋਚਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਕਿਸੇ ਫੰਕਸ਼ਨ ਚ ਪੜ੍ਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨਮੈਂ ਉਹ ਲੇਖ ਮੰਗਵਾ ਕੇ ਜਾਂ ਉਹ ਆਪ ਹੀ ਭੇਜ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਨੂੰ ਛਾਪਦਾ ਹਾਂਮੈਨੂੰ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਆਲੋਚਕ ਨੇ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਨਾਂ ਖ਼ੁਦ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਸੀਮੈਂ ਅਜਿਹਾ ਕਿਉਂ ਕਰਨਾ ਸ? ਮੈਨੂੰ ਲੋੜ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਮੇਰਾ ਨਾਂ ਤੁਸੀਂ ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਸਕਦੇਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਨਾਲ ਹੀ ਸਥਾਪਤ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀਸ਼ਬਦਨਾਲ ਤਾਂ ਮੈਂ ਤਿੰਨ-ਚਾਰ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਜੁੜਿਆ ਸੀਹਾਂ, ਐਨਾ ਜ਼ਰੂਰ ਸੀ ਕਿ ਜਦੋਂ ਸ਼ਬਦਨਵਾਂ-ਨਵਾਂ ਨਿਕਲਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਆਲੋਚਕਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਹਾਣੀਕਾਰਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਵਜ੍ਹਾ ਹੀ ਇਗਨੋਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈਇਕ ਵਾਰ ਸਤਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੂਰ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਜੰਮੂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਚ ਗਲਪ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਪੇਪਰ ਪੜ੍ਹਿਆ ਸੀਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਪੇਪਰ ਭੇਜ ਦੇਣਉਨ੍ਹਾਂ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਦੋ ਕੁ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਬਾਅਦ ਜਲੰਧਰ ਆਉਣਗੇ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣਾ ਪੇਪਰ ਦੇ ਜਾਣਗੇਉਹ ਮੈਨੂੰ ਮਿਲਣ ਮੇਰੇ ਦਫ਼ਤਰ ਆਏ ਸਨਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਪੈਂਦੇ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਹੋਟਲ’ ’ਚ ਲੈ ਗਿਆ ਸੀਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੇਰੇ ਬੈਠਿਆਂ ਹੀ ਪੇਪਰ ਚ ਥੋੜ੍ਹੀ ਕੁ ਤਬਦੀਲੀ ਕੀਤੀ ਸੀਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਵਿਰਦੀ ਹੋਰਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਲਿਆ ਕਰਨਦੂਜੀ ਗੱਲ : ਜਦੋਂ ਸ਼ਬਦਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ ਤਾਂ ਕਈ ਅੰਕਾਂ ਚ ਮੇਰਾ ਨਾਂ ਸੰਪਾਦਕੀ ਮੰਡਲ ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਨਹੀਂ ਸੀਅਦਾਰਾ ਸ਼ਬਦਦੀ ਪਹਿਲੀ ਪਾਲਿਸੀ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਸ਼ਬਦ’ ’ਚ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਹਾਣੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਲੇਖ ਛਾਪਣੇ ਹਨਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਸਿਰਜਣਾਦੀ ਮਨੌਪਲੀ ਸੀਮੇਰੀ ਬੈਠਣੀ-ਉੱਠਣੀ ਤੀਜੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਕਹਾਣੀਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਰਹੀ ਹੈਇਹ ਪੀੜ੍ਹੀ ਰਘੁਬੀਰ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਤੰਗ ਸੀਉਹਨਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਰਘੁਬੀਰ ਸਿੰਘ ਕੁਝ ਕੁ ਗਿਣਵੇਂ-ਚੁਣਵੇਂ ਕਹਾਣੀਕਾਰਾਂ ਦੀ ਹੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈਉਦੋਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਬਾਰੇ ਲੇਖ ਵੀ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਛਪਦੇ ਸਨਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਹਾਣੀਕਾਰਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਤੋਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਸੀਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪੇਪਰ ਛਾਪੇ ਸਨਜੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੇਪਰਾਂ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਆਲੋਚਕ ਨੇ ਮੇਰਾ ਵੀ ਨਾਂ ਲੈ ਲਿਆ ਤਾਂ ਕੀ ਕਹਿਰ ਆ ਗਿਆਕੀ ਮੈਂ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀਹਾਂ, ਤੁਹਾਡੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲਈ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸ ਦਿਆਂ ਕਿ ਇਸੇ ਆਲੋਚਕ ਨੇ 1997 ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਮੈਨੂੰ 1997 ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਚਰਚਿਤ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਵੀ ਕਿਹਾ ਸੀਇਹ ਤਾਂ ਉਹ ਗੱਲ ਹੋ ਗਈ....ਟੁੱਟ ਗਈ ਯਾਰੀ ਤੋਂ ਜੱਟ ਗਾਲ੍ਹ ਬਿਨਾਂ ਨਾ ਬੋਲੇਕੁਝ ਹੱਕ ਸੰਪਾਦਕ ਦੇ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨਇਕ ਵਾਰ ਕਿਸੇ ਆਲੋਚਕ ਨੇ ਸਿਰਜਣਾਲਈ ਮੇਰੀ ਕਹਾਣੀ ਕ਼ਤਲ’ ’ਤੇ ਪੇਪਰ ਲਿਖ ਕੇ ਭੇਜਿਆ ਸੀਰਘੁਬੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸੁਝਾਉ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਇਸੇ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਦੋ-ਤਿੰਨ ਕਹਾਣੀਆਂ ਪਾ ਕੇ ਆਪਣਾ ਪੇਪਰ ਲਿਖੇਉਸ ਆਲੋਚਕ ਨੇ ਰਘੁਬੀਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਗੱਲ ਮੰਨ ਲਈ ਸੀਫੇਰ ਪੇਪਰ ਛਾਪ ਦਿੱਤਾ ਸੀ

................

ਇਸ ਆਲੋਚਕ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਪਿੱਛੇ ਇਕ ਹੋਰ ਧੜਾ ਵੀ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਸੀਮੇਰੇ ਅਤੀ ਨੇੜਲੇ ਲੇਖਕਾਂ ਸਮੇਤਮੈਨੂੰ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਧਮਕੀਆਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨਇਕ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਨੇ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਗਰੁੱਪ ਦੇ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਹੀ ਜਾਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਬਦਲਈ ਕੋਈ ਰਚਨਾ ਨਹੀਂ ਭੇਜਣੀਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੀਆਂ ਹਨ ਜਦੋਂ ਸ਼ਬਦਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀਇਹ ਸਿਲਸਿਲਾ ਚਾਰ-ਪੰਜ ਸਾਲ ਚੱਲਿਆ ਸੀਹੁਣ ਸ਼ਾਂਤ ਹੈਸ਼ਬਦ’ ’ਚ ਰਘੁਬੀਰ ਸਿੰਘ, ਜਸਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ, ਧਨਵੰਤ ਕੌਰ, ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰਾਹੀ, ਬਲਕਾਰ ਸਿੰਘ, ਜਸਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ਬਿੰਦਰਾ, ਬਲਦੇਵ ਧਾਲੀਵਾਲ, ਸੁਖਵਿੰਦਰ ਰੰਧਾਵਾ, ਸੁਖਪਾਲ ਥਿੰਦ ਸਮੇਤ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਆਲੋਚਕਾਂ ਦੇ ਲੇਖ ਛਪਦੇ ਰਹੇ ਹਨ

..............

ਇਹ ਆਲੋਚਕ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਮੇਰਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਉਸਨੇ ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਚ ਅਪਲਾਈ ਕੀਤਾ ਸੀਮੈਨੂੰ ਬੜੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਹੋਈ ਸੀ ਕਿ ਚਲੋ, ਜੇ ਉਸਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਹੋ ਗਈ ਤਾਂ ਸਿਆਣਿਆਂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਚ ਰਹੇਗਾਉਸ ਚ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਆਵੇਗੀਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੁਰਾਣੇ ਕੁਲੀਗ ਵਾਸਦੇਵ ਸਿੰਘ ਦੀ ਯਾਦ ਆਉਂਦੀ ਹੈਉਹ ਜਲੰਧਰ ਵਾਲੇ ਦਫ਼ਤਰ ਚ ਕਲਰਕ ਲੱਗਾ ਸੀਬਹੁਤ ਸਿਆਣਾ ਸੀਫ਼ੌਜੀ ਸੀਉਸਨੂੰ ਸਪੇਅਰ ਪਾਰਟਸ ਦਾ ਬਹੁਤ ਗਿਆਨ ਸੀ ਪਰ ਉਸਦੀ ਇਕੋ-ਇਕ ਆਦਤ ਮਾੜੀ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਹਰ ਗੱਲ ਚ ਆਪਣੀ ਲੱਤ ਅੜਾਉਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀਉਸਨੇ ਪੌਜ਼ੇਟਿਵ ਗੱਲ ਨੂੰ ਨੈਗਟਿਵ ਚ ਲੈ ਜਾਣਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀਨੈਗਟਿਵ ਨੂੰ ਪੌਜ਼ੇਟਿਵ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਮੰਨਾਏ ਬਿਨਾਂ ਉਸਨੂੰ ਚੈਨ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ ਸੀਐਵੇਂ ਵਾਧੂ ਦੀ ਗੱਲ ਵਧਾਉਣ ਨਾਲੋਂ ਕਈ ਜਣੇ ਉਸਦੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਮੰਨ ਲੈਂਦੇ ਸਨ

............

ਮੈਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਇਹ ਗੱਲ ਮੰਨੀ ਹੈ ਤੇ ਹੁਣ ਵੀ ਮੰਨ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਕਿ ਉਹ ਆਲੋਚਕ ਸਿਆਣਾ ਹੈਉਸ ਕੋਲ਼ ਗਿਆਨ ਤੇ ਚਿੰਤਨ ਹੈਪਰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂ ਉਸਨੂੰ ਰਚਨਾ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਲੇਖਕ ਦਿਸਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਹੈਫੇਰ ਉਸ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਇਕ-ਪੱਖੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈਗੁਰਬਚਨ ਭੁੱਲਰ ਹੋਰਾਂ ਇਕ ਵਾਰ ਮੈਨੂੰ ਚਿੱਠੀ ਚ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਇੱਕੋ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਹਾਂਇਸ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੁਭਾਅ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨਸਾਨੂੰ ਅਡਜਸਮੈਂਟ ਲਈ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਦੀ ਗੱਲ ਮੰਨ ਲੈਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ

................

ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਹੈਇਸ ਆਲੋਚਕ ਨੇ ਨਵਾਂ ਜ਼ਮਾਨਾਵਲੋਂ ਕਰਵਾਏ ਜਾਂਦੇ ਕਹਾਣੀ ਸਰਵੇਖਣ ਲਈ ਕਿਤਾਬ ਸੰਪਾਦਤ ਕਰਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈਇਕ ਵਾਰ ਜੱਸ ਮੰਡ ਦਾ ਫੋਨ ਆਇਆ ਕਿ ਮੈਂ ਇਸ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਲਈ ਆਪਣੀ ਸਹਿਮਤੀ ਭੇਜਾਂਮੈਨੂੰ ਬੜੀ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਈ ਕਿ ਸੰਪਾਦਕ ਕੋਈ ਹੈ ਤੇ ਟੈਲੀਫੋਨ ਕੋਈ ਹੋਰ ਹੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈਬੜੀ ਅਜੀਬ ਗੱਲ ਹੈਜੱਸ ਮੰਡ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇਸ ਸਰਵੇਖਣ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਾਂ ਜੁੜਿਆ ਹੈਮੈਂ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਜਿਹੋ ਜਿਹੀ ਜੱਸ ਦੀ ਮਾਂ ਹੈ, ਉਹੋ ਜਿਹੀ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਹੈਹੁਣ ਫਿਰ ਕਿਤਾਬ ਛਪਣੀ ਹੈਇਸ ਵਾਰ ਬਲਬੀਰ ਪਰਵਾਨੇ ਦਾ ਫੋਨ ਆਇਆਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਸੀ, ‘‘ਮੈਂ ਕਿਹੜਾ ਉਸ ਦਾ ਜੇਠ ਲਗਦਾਂ ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਮੈਥੋਂ ਅਪਰੂਵਲ ਲੈਂਦਿਆਂ ਵੀ ਝਿਜਕਦਾ ਹੈ’’ ਅਸੀਂ ਕਾਹਦੇ ਲੇਖਕ ਹਾਂ ਜੇ ਸਾਡੇ ਮਨ ਚ ਏਨੀ ਨਫ਼ਰਤ ਭਰੀ ਹੋਈ ਹੈਜਦੋਂ ਨਫ਼ਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਸਾਡੀ ਸੋਚ ਚ ਸੰਤੁਲਨ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ

................

ਇਕ ਗੱਲ ਹੋਰਹੁਣ ਮੈਂ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਮੇਰੀ ਉਮਰ ਛਪੰਜਾ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਪਿੱਛੇ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਰਹਿ ਗਈਕਾਹਦਾ ਵਿਰੋਧਕਾਹਦਾ ਦਵੇਸ਼ਉਹ ਆਲੋਚਕ ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰਾਹੀ ਵਰਗਾ ਮੁਕਾਮ ਹਾਸਿਲ ਕਰੇ-ਮੈਨੂੰ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਹੋਵੇਗੀ

------

ਨਿਰਾਲਾ - ਤੁਸੀਂ ਕਾਫੀ ਦੇਰ ਪ੍ਰੇਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਛਤਰੀ ਤੇ ਬੈਠੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਫੇਰ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਮੈਂ ਪ੍ਰੇਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਤੋਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸਿੱਖਿਆ...

ਜਿੰਦਰ - ਮੈਂ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮੈਂ ਪ੍ਰੇਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਹੋਰਾਂ ਕੋਲੋਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸਿੱਖਿਆਅੱਜ ਤੱਕ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲੋਂ ਸਿੱਖ ਰਿਹਾ ਹਾਂਜਦੋਂ ਅਨੇਮਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮੇਰੀ ਇੰਟਰਵਿਊ ਕੀਤੀ ਸੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਜੇ ਸਾਹਿੱਤ ਵਿਚ ਮੈਨੂੰ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਡਰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਪ੍ਰੇਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕੋਲੋਂਉਹ ਮੇਰੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਸਮਾਨ ਹਨਮੇਰੇ ਪਿਉ ਸਮਾਨ ਹਨਮੇਰੇ ਮਨ ਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਬਹੁਤ ਇੱਜ਼ਤ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਹੈਮੈਂ ਛੇਤੀ ਕਿਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾਭਾਪਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ ਮੈਨੂੰ ਗੁਰੂ-ਚੇਲਾਕਹਿੰਦੇ ਸਨਹੋਰ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨਵਰਿਆਮ ਸੰਧੂ ਹੋਰੀਂ ਪ੍ਰੇਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਮੁੰਡਿਆਂਜਾਂ ਪ੍ਰੇਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਖ਼ਾਸ ਚਮਚਿਆਂ’ ’ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰਦੇ ਹਨ2008ਚ ਮੈਂ ਲੇਖਕਾਂ ਨਾਲ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਗਿਆ ਤਾਂ ਇਕਬਾਲ ਕੈਸਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ, ‘‘ਅੱਗੇ ਪੁੱਤ ਇਕੱਲਾ ਆਉਂਦਾ ਸੀਇਸ ਵਾਰੀ ਪਿਉ-ਪੁੱਤ ਇਕੱਠੇ ਆਏ’’ ਮੈਂ ਪ੍ਰੇਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ 1982ਚ ਮਿਲਿਆ ਸੀ1984ਚ ਮੈਂ ਐਮ. ਬੀ. ਡੀ. ਪ੍ਰੈੱਸ ਚ ਚਲਾ ਗਿਆ ਸੀਕਿੰਨੇ ਸਾਲ ਸਾਹਿੱਤ ਤੋਂ ਟੁੱਟਿਆ ਰਿਹਾਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਕੀਰਦੁਬਾਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਦਫ਼ਤਰ ਆਏ ਸਨਲਕੀਰਬਾਰੇ ਦਸਿਆ ਸੀਸੰਪਾਦਕੀ ਮੰਡਲ ਚ ਮੇਰਾ ਤੇ ਜਸਵੰਤ ਦੀਦ ਦਾ ਨਾਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸੀਦੂਜੀ ਵਾਰੀ ਆਏ ਤਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਕਿ ਲਕੀਰ’ ’ਤੇ ਕਿਸੇ ਦਾ ਵੀ ਨਾਂ ਨਹੀਂ ਆਵੇਗਾਦਰਅਸਲ ਉਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਅਜਿਹੇ ਲੇਖਕ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲਕੀਰਲਈ ਮੱਦਦ ਕਰਦਾਮੇਰਾ ਦਫ਼ਤਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪੈਂਦਾ ਸੀਮੈਂ ਲੰਘਦਾ-ਵੜਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲ ਲੈਂਦਾ ਸੀ

................

ਜਿਥੋਂ ਤੱਕ ਗੁਰੂ-ਚੇਲੇ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ-ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਚੇਲਾ ਨਹੀਂ ਹਾਂਨਾ ਮੁੰਡਿਆਂ ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਾਂਨਾ ਚਮਚਿਆਂ ਮੈਂ ਜਿੰਦਰ ਹਾਂਮੇਰਾ ਆਪਣਾ ਮੁਕਾਮ ਹੈਮੈਂ ਜਦੋਂ ਵੀ ਆਪਣੀ ਨਵੀਂ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖਦਾ ਹਾਂ-ਕਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀਕਦੇ ਨਹੀਂ ਦਿਖਾਈਉਹ ਕਦੇ-ਕਦੇ ਮੈਥੋਂ ਆਪਣੀ ਨਵੀਂ ਕਹਾਣੀ ਪੜ੍ਹਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨਹਾਂ, ਅਸੀਂ ਨਵੀਆਂ ਛਪੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂਨਵੀਆਂ ਛਪੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਹਾਂਇਕ-ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਮਿਲਦੇ ਹਾਂਮੇਰੇ ਲਈ ਪ੍ਰੇਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਦੇ ਵੱਡਾ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾਮੇਰਾ ਉਹ ਕਦੇ ਆਦਰਸ਼ ਲੇਖਕ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾਮੈਂ ਕਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆਮੇਰੇ ਲਈ ਅਜੀਤ ਕੌਰ ਵੱਡੀ ਲੇਖਿਕਾ ਹੈਮੈਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਪੜ੍ਹਦਾ ਹਾਂਹੁਣ ਮੈਨੂੰ ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਵਿਰਕ ਤੇ ਵਰਿਆਮ ਸੰਧੂ ਚੰਗੇ ਲੱਗਣ ਲੱਗੇ ਹਨਵਿਰਕ ਦੀ ਖੱਬਲਤੇ ਸਾਂਝਵੱਡੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਹਨ

................

ਪ੍ਰੇਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਹੋਰਾਂ ਦੀ ਇਕ ਚੰਗੀ ਆਦਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਇਕਦਮ ਜ਼ਾਹਿਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਪਰ ਕਲਮ ਦੀ ਮਾਰ ਮਾਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਗਵਾਉਂਦੇਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਬਹੁਤ ਔਖਾ ਹੈਬਹੁਤ ਹੀ ਜ਼ਿਆਦਾਮੇਰੇ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਚ ਬੜੀਆਂ ਅਜੀਬੋ-ਗ਼ਰੀਬ ਗੱਲਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਹਨਮੇਰੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੇ ਜਿੰਨੇ ਮਾੜੇ ਤੇ ਮਿੱਥੇ ਹੋਏ ਰੀਵੀਊ ਲਕੀਰ’ ’ਚ ਹੋਏ ਹਨ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਪਰਚੇ ਵਿਚ ਹੋਏ ਹੋਣਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਕੁਝ ਮਿੱਤਰਾਂ ਨੇ ਇਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਪ੍ਰੇਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਰਜਨੀਸ਼ ਬਹਾਦਰ ਨੂੰ ਡਿਕਟੇਟ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਰਜਨੀਸ਼ ਬਹਾਦਰ ਉਹੀ ਲਿਖ ਕੇ ਦੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਤਰਕ ਸੀ ਕਿ ਰਜਨੀਸ਼ ਆਪਣੇ ਪਰਚੇ ਵਿਚ ਮੇਰੇ ਬਾਰੇ ਮਾੜੇ ਰੀਵੀਊ ਨਹੀਂ ਛਾਪਦਾਲਕੀਰ’ ’ਚ ਹੀ ਕਿਉਂ? ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹੱਸ ਕੇ ਟਾਲ਼ ਦਿੰਦਾ ਸੀਕੁਝ ਦੋਸਤਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਪ੍ਰੇਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਤਮਾਸ਼ਾ ਦੇਖਦਾ ਹੈਜੇ ਉਹ ਚਾਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਤੇ ਰਜਨੀਸ਼ ਵਿਚਕਾਰ ਸੁਲਾਹ ਕਰਵਾ ਸਕਦਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਅਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਉਸ ਕੋਲ ਜਾਂਦੇ ਸੀਉਹ ਬਜ਼ੁਰਗ ਦਾ ਰੋਲ ਨਿਭਾ ਸਕਦਾ ਸੀਜਦੋਂ ਪ੍ਰੇਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਸ੍ਵੈ-ਜੀਵਨੀ ਆਤਮ ਮਾਇਆਛਪੀ ਸੀ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਕਿਤੇ ਵੀ ਜ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ ਸੀਜ਼ਿਕਰ ਕੀ-ਨਾਂ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਸੀਮੈਨੂੰ ਉਦੋਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿ ਮੇਰੇ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਮੈਂ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹਾਂਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਗੱਲ ਸੱਚ ਹੋਵੇਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਗੱਲ ਝੂਠੀ ਹੋਵੇਸੱਚ ਤੇ ਝੂਠ ਦਾ ਨਿਤਾਰਾ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਾਲ ਕਰਨਗੇ

.................

ਪ੍ਰੇਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਵੀ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਮੇਰੇ ਦੋਸਤਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਘੇਰਾ ਹੈਹਰਜੀਤ ਅਟਵਾਲ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਬਾਹਰ ਛਪਦੇ ਚੰਗੇ ਸਾਹਿਤ ਬਾਰੇ ਦਸਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਨਵੇਂ-ਨਵੇਂ ਨਾਵਲ ਤੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹਾਉਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈਗੁਰਪਾਲ ਸੰਧੂ ਤੇ ਬਲਕਾਰ ਸਿੰਘ ਹੈਡਾ: ਰਵੀ ਰਵਿੰਦਰ ਹੈਕਿੰਨੇ ਕੁ ਨਾਂ ਲਵਾਂਤਲਵਿੰਦਰ ਹੈਹਿੰਦੀ ਚ ਕਈ ਦੋਸਤ ਹਨਮੈਂ ਤਾਂ ਵੱਡੇ ਭਾਈ ਸਾਰਿਆਂ ਕੋਲੋਂ ਸਿੱਖਦਾ ਹਾਂ

------

ਨਿਰਾਲਾ - ਨਵਾਂ ਜ਼ਮਾਨਾਵਾਲੇ ਸਾਹਿੱਤਕ ਸਰਵੇਖਣ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ਹੁਣ ਕਹਾਣੀ-ਧਾਰਾ ਵਾਲਿਆਂ ਵੱਡਾ ਪ੍ਰਫਾਰਮਾ ਭੇਜਿਐਇਹ ਸਰਵੇਖਣ ਕਿੰਨੇ ਕੁ ਸਾਰਥਿਕ ਹਨ

ਜਿੰਦਰ - ਸਰਵੇਖਣ ਕਰਵਾਉਣਾ ਚੰਗਾ ਉੱਦਮ ਹੈਅਜਿਹੇ ਉੱਦਮ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨਕਈ ਵਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਚੰਗੇ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨਨਵਾਂ ਜ਼ਮਾਨਾਨੇ ਜਦੋਂ ਇਹ ਸਰਵੇਖਣ ਕਰਵਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸੀ ਤਾਂ ਸਥਾਪਤ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਰਾਏ ਦੇਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਸੀਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਸਮਾਂ ਬੀਤਦਾ ਗਿਆ, ਸਥਾਪਤ ਲੇਖਕ ਪਿਛਾਂਹ ਹਟਦੇ ਗਏਹੁਣ ਲੇਖਕਾਂ ਚ ਇਸਦੀ ਰੁਚੀ ਘਟ ਗਈ ਹੈਨਵਾਂ ਜ਼ਮਾਨਾਦੇ ਸੰਪਾਦਕਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਸੋਚਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈਉਦੋਂ ਹੀ ਸੋਚਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਜਸਬੀਰ ਭੁੱਲਰ ਵਰਗੇ ਬਹੁ-ਚਰਚਿਤ ਲੇਖਕ ਨੇ ਨਵਾਂ ਜ਼ਮਾਨਾਨੂੰ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖੀ ਸੀ ਕਿ ਥਰਡ ਰੇਟਿਡਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਹੀ ਪ੍ਰਥਮ ਸਥਾਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। (ਮੈਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਸੀ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਹੀ ਸਨ।) ਜੇ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲਦਾ ਤਾਂ ਪ੍ਰੇਮ ਗੋਰਖੀ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਵੀ ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖੀ ਸੀ

...............

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਸਰਵੇਖਣ ਲਈ ਕੈਟਾਗਰੀਆਂ ਬਣਾਈਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨਜਿਵੇਂ (ੳ) ਸਥਾਪਤ ਲੇਖਕ (ਅ) ਸਥਾਪਤ ਹੋਣ ਜਾ ਰਹੇ ਲੇਖਕ (ੲ) ਸੰਪਾਦਕ (ਸ) ਆਲੋਚਕ (ਹ) ਆਮ ਪਾਠਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੰਜਾਂ ਕੈਟਾਗਰੀਆਂ ਕੋਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਚੋਣ/ਪਸੰਦ ਦੀ ਕਹਾਣੀ/ਪੁਸਤਕ ਪੁੱਛਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈਫੇਰ ਹੀ ਕੋਈ ਨਤੀਜਾ ਕੱਢਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈਜਿਸ ਨਾਲ, ਜੇ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲਦਾ, ਅਨੇਮਨ ਸਿੰਘ ਤੇ ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਥਮ ਐਵਾਰਡ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਸੱਤ ਜਾਂ ਨੌਂ ਲੇਖਕਾਂ/ਪਾਠਕਾਂ ਨੇ ਹੀ ਪਸੰਦ ਕੀਤਾ ਸੀਇਹ ਕੰਮ ਗੰਭੀਰਤਾ ਮੰਗਦਾ ਹੈ ਨਾ ਕਿ ਫੌਰਮੈਲਟੀ ਸੇਕ

...............

ਨਵਾਂ ਜ਼ਮਾਨਾਬੋਰਡ ਨੇ ਇਸ ਸਾਲ ਦੀ ਸਰਵੋਤਮ ਪੁਸਤਕ ਦਾ ਪੁਰਸਕਾਰ ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਿਲਿੰਗ ਦੇ ਨਾਵਲ ਪੱਤ ਕੁਮਲਾ ਗਏਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਹੈਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਦਾ ਆਧਾਰ ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਆਇਆਬਿਲਿੰਗ ਦੇ ਨਾਵਲ ਚ ਕੋਈ ਨਵੀਂ ਗੱਲ ਜਾਂ ਸ਼ੈਲੀ ਨਹੀਂ ਹੈਇਹੋ ਜਿਹੇ ਨਾਵਲ ਤਾਂ ਅੱਜ ਤੋਂ ਤੀਹ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਵਧੇਰੇ ਲਿਖੇ ਗਏ ਹਨਮੈਨੂੰ ਇਹ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ, ਹਰਜੀਤ ਅਟਵਾਲ ਤੇ ਮਨਮੋਹਨ ਬਾਵਾ ਜੀ ਦਾ ਨਾਵਲ ਬਿਲਿੰਗ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਚੰਗਾ ਹੈਕੁਝ ਹੋਰ ਪੁਸਤਕਾਂ ਵੀ ਇਸ ਸਾਲ ਚ ਆਈਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਚ ਡਾ: ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰਾਹੀ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਤੇ ਸ਼ਾਸਤਰਨੂੰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈਸੰਪਾਦਕੀ ਬੋਰਡ ਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਚੋਣ ਨੂੰ ਇਕ ਪਾਸੇ ਰੱਖ ਕੇ ਦੂਜੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਸੋਚੇਮੈਂ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਮੰਨਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਸੁਕੀਰਤ ਤੇ ਜੱਸ ਮੰਡ ਕੋਲ ਐਨਾ ਸਮਾਂ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਹਰ ਛਪੀ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਜਾਂ ਦੇਖਣ ਜਾਂ ਨੋਟ ਲੈਣਪਰ ਰਜਨੀਸ਼ ਬਹਾਦਰ ਤਾਂ ਪ੍ਰਵਚਨਵੀ ਕੱਢਦਾ ਹੈਸਭਾਵਾਂ ਤੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਚ ਪੇਪਰ ਪੜ੍ਹਨ ਜਾਂਦਾ ਹੈਸਾਹਿਤ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇ 2009 ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਚੋਣਵੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੀ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਨਾਲ, ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰਾਹੀ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਨੂੰ ਇਗਨੋਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾਡਾ: ਰਾਹੀ ਨੇ 10-15 ਪੁਸਤਕਾਂ ਭੇਜੀਆਂ ਸਨਆਲੋਚਕਾਂ, ਲੇਖਕਾਂ ਤੇ ਆਪਣੇ ਨੇੜਲੇ-ਘੇਰੇ ਦੇ ਮਿੱਤਰਾਂ ਨੂੰਫੇਰ ਮਨਿੰਦਰ ਕਾਂਗ ਦਾ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵੀ ਹੈਮੈਂ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਜੇ ਨਵਾਂ ਜ਼ਮਾਨਾਵਾਲੇ ਇਸ ਪੱਖ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਲੋਂ ਆਯੋਜਿਤ ਪੁਰਸਕਾਰ ਦੀ ਵਧੇਰੇ ਚਰਚਾ ਹੋਵੇਗੀ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਅੱਲਾ ਹੀ ਜਾਣਦਾ ਹੈ।...।

...............

ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਬਲਬੀਰ ਪਰਵਾਨਾ ਬਹੁਤ ਮਿਹਨਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਨਾਲ ਦੀ ਨਾਲ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪਤਾ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਨਵੇਂ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਆਪਣੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਉਤਾਂਹ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿਵਾਉਣ ਲਈ ਕੀ-ਕੀ ਪਾਪੜ ਵੇਲਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦੇ ਹਨਕੁਝ ਕਹਾਣੀਕਾਰਾਂ ਦੇ ਮੈਨੂੰ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਹੀ ਐੱਸ. ਐੱਮ. ਐੱਸ. ਆਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨਇਹ ਸਿਲਸਿਲਾ ਅਕਤੂਬਰ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਜਨਵਰੀ ਤੱਕ ਚੱਲਦਾ ਹੈਇਕ ਦਿਨ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਇਕ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਆਇਆਉਸ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਫਲਾਣੇ ਸੰਪਾਦਕਨੁਮਾ ਕਵੀ ਦਾ ਫੋਨ ਆਇਆ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਚੋਣ ਚ ਮਨਮੋਹਨ ਬਾਵਾ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਨਾਂ ਅਵੱਸ਼ ਹੀ ਦਰਜ ਕਰੇਉਸ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ ਮੰਨਣੀ ਪਈ ਸੀਮੇਰੇ ਕੋਲ ਐਦਾਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਸੂਚਨਾਵਾਂ ਹਨ

................

ਕਹਾਣੀ ਧਾਰਾਵਾਲੇ ਵੀ ਸਰਵੇਖਣ ਕਰਵਾ ਰਹੇ ਹਨ ਕੋਈ ਮਾੜੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਕ ਵਾਰ ਅਕਸਨੇ ਵੀ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦਾ ਸਰਵੇਖਣ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀਇਸ ਸਰਵੇਖਣ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਨਵਾਂ ਜ਼ਮਾਨਾਤੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਉਲਟ ਸੀਇਸ ਸਰਵੇਖਣ ਵਿਚ ਉਹ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਦਿਸੇ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਵਾਂ ਜ਼ਮਾਨਾ’ ’ਚ ਪਹਿਲਾ, ਦੂਜਾ ਜਾਂ ਤੀਜਾ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ/ਹੋਇਆ ਹੈ

.............

ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਸੀ ਕਿ ਲੋਕਗੀਤ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨਵਾਲੇ ਹਰੀਸ਼ ਜੈਨ ਵੱਲੋਂ ਬੁੱਕਰ ਐਵਾਰਡ ਵਰਗੇ ਐਵਾਰਡ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀਹਰੇਕ ਸਾਲ ਦੀ ਸਰਵ-ਉੱਤਮ ਪੁਸਤਕ ਨੂੰ ਇਕ ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਦਾ ਐਵਾਰਡ ਦੇਣਾ ਸੀਇਕ ਨਵੇਂ ਕਹਾਣੀਕਾਰ, ਜਿਸ ਦਾ ਅਜੇ ਪਹਿਲਾ ਕਹਾਣੀ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਹੀ ਛਪਿਆ ਸੀ-ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਾਤਰ ਦਿਮਾਗ਼ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ, ਆਪਣੇ ਪੱਖ ਚ ਡੇਢ ਸੌ ਚਿੱਠੀਆਂ ਪਵਾ ਦਿੱਤੀਆਂਹੁਣ ਦੱਸੋ ਜਦੋਂ ਅਜਿਹੀ ਲਾਲਸਾ ਵਾਲੇ ਲੇਖਕ ਹੋਣਗੇ ਤਾਂ ਬਲਬੀਰ ਪਰਵਾਨਾ ਜਾਂ ਉਸ ਦੇ ਵਰਗੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਸ਼ੁਭਚਿੰਤਕ ਕੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ

.............

ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਕਹਾਣੀ ਧਾਰਾਦੇ ਸਰਵੇਖਣ ਨੂੰ ਦੇਖਿਉਮੇਰੇ ਖ਼ਿਆਲ ਮੁਤਾਬਕ ਇਹ ਵੀ ਨਵਾਂ ਜ਼ਮਾਨਾਦੇ ਸਰਵੇਖਣ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਉਲਟ ਹੋਵੇਗਾਪਿਛਲੇ ਪੰਜ ਸਾਲਾਂ ਚ ਜਿਹੜੀਆਂ ਨਵਾਂ ਜ਼ਮਾਨਾਵੱਲੋਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਪ੍ਰਥਮ ਕੱਢੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ, ਸ਼ਾਇਦ ਉਹ ਇਸ ਸਰਵੇਖਣ ਚ ਨਾ ਦਿਸਣਭਗਵੰਤ ਰਸੂਲਪੁਰੀ ਆਪ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਹੈਕਾਲੀ ਹੈਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਪਣਾ ਦਾਇਰਾ ਹੈਬਾਕੀ ਗੱਲਾਂ ਤਾਂ ਇਹ ਸਰਵੇਖਣ ਦੇਖਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਪਤਾ ਲੱਗਣਗੀਆਂਸਾਡੇ ਲਈ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਨਵਾਂ ਜ਼ਮਾਨਾਗਰੁੱਪ ਕੋਲ ਬਲਬੀਰ ਪਰਵਾਨਾ, ਰਜਨੀਸ਼ ਬਹਾਦਰ, ਸੁਕੀਰਤ ਤੇ ਜੱਸ ਮੰਡ ਜਿਹੇ ਸੁਲਝੇ ਹੋਏ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਤੇ ਆਲੋਚਕ/ਚਿੰਤਕ ਹਨਜੇ ਉਹ ਮਿਹਨਤ ਕਰਨ ਤਾਂ ਨਵਾਂ ਜ਼ਮਾਨਾਸਰਵੇਖਣ ਦੀ ਸਾਰਥਕਤਾ ਵਧ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਚ.......

******

ਲੜੀ ਜੋੜਨ ਲਈ ਹੇਠਲੀ ਪੋਸਟ ਜ਼ਰੂਰ ਪੜ੍ਹੋ ਜੀ।



ਸੁਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਜਿੰਦਰ ਨਾਲ਼ – ਇਕ ਮੁਲਾਕਾਤ – ਭਾਗ ਦੂਜਾ

ਮੁਲਾਕਾਤੀ : ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨਿਰਾਲਾ

ਭਾਗ ਦੂਜਾ

ਲੜੀ ਜੋੜਨ ਲਈ ਉਪਰਲੀ ਪੋਸਟ ਜ਼ਰੂਰ ਪੜ੍ਹੋ ਜੀ।

ਨਿਰਾਲਾ - ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਾਹਿਤਕ ਪੱਤਰ ਪਰਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਹੀ ਚੱਲਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਵਜ਼ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫਲੈਸ਼ਵੀ ਕਰਦੇ ਨੇਸ਼ਬਦਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਕੁਝ ਕਹੋ

ਜਿੰਦਰ - ਜਦੋਂ ਸ਼ਬਦਨਿਕਲ਼ਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਆਰਥਿਕ ਸਹਾਇਤਾ ਹਰਜੀਤ ਅਟਵਾਲ ਵੱਲੋਂ ਮਿਲਦੀ ਸੀ ਸ਼ਬਦਦੇ ਨਿਕਲਣ ਪਿੱਛੇ ਕਈ ਕਾਰਨ ਸਨਉਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਲਕੀਰਆਰਥਿਕ ਮਾਰ ਹੇਠ ਆ ਗਿਆ ਸੀਹਰਬਖ਼ਸ਼ ਮਕਸੂਦਪੁਰੀ ਤੇ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੇ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਹੱਥ ਪਿੱਛੇ ਖਿੱਚ ਲਏ ਸਨਪ੍ਰੇਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਲੇਖਕ/ਕੁਝ ਲੇਖਕ ਲੱਭ ਕੇ ਦਵਾਂ ਜੋ ਉਸ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਮੱਦਦ ਕਰਨਮੈਂ ਹਰਜੀਤ ਅਟਵਾਲ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕੀਤੀਉਹ ਹਰੇਕ ਅੰਕ ਦਾ ਡੇਢ ਸੌ ਪਾਊਂਡ ਦੇਣ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਿਆਦੂਜੇ ਜਾਂ ਤੀਜੇ ਦਿਨ ਉਸਦਾ ਫੋਨ ਆ ਗਿਆ, ‘‘ਆਪਾਂ ਕੋਲੋਂ ਬੁੜ੍ਹੇ ਨਾਲ ਬਹੁਤਾ ਚਿਰ ਨਿਭ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾਆਪਣਾ ਕਲੈਸ਼ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਜਾਣਾਕਿਉਂ ਨਾ ਆਪਣਾ ਪਰਚਾ ਕੱਢ ਲਈਏਤੂੰ ਮੈਟਰ ਤਿਆਰ ਕਰਪੈਸਿਆਂ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਮੇਰੇ ਤੇ ਛੱਡ ਦੇ’’ ਯਾਰ ਦਾ ਕਿਹਾ-ਸਿਰ ਮੱਥੇ ਤੇਮੈਂ ਮੈਟਰ ਲਈ ਚਿੱਠੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂਮਹੀਨੇ ਚ ਹੀ ਦੋ ਅੰਕਾਂ ਦਾ ਮੈਟਰ ਆ ਗਿਆ, ਸਥਾਪਤ ਲੇਖਕਾਂ ਦਾਮੈਂ ਪਹਿਲੇ ਹੀ ਅੰਕ ਚ ਜਸਬੀਰ ਭੁੱਲਰ, ਅਤਰਜੀਤ, ਪ੍ਰੇਮ ਗੋਰਖੀ ਤੇ ਜਗਰੂਪ ਦਾਤੇਵਾਸ (ਸ਼ਾਇਦ ਇਹੀ ਸਨ) ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਛਾਪੀਆਂਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਹਰਜੀਤ ਦਾ ਹੱਥ ਤੰਗ ਹੋ ਗਿਆਉਸ ਪੈਸੇ ਭੇਜਣੇ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇਕਿਹਾ, ‘‘ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਬੰਦ ਕਰ ਦੇ’’ ਮੈਂ ਔਖਿਆਂ-ਸੌਖਿਆਂ ਚਾਰ ਅੰਕ ਕੱਢੇਰੋਹਿਤ ਜੈਨ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਉਹ ਪਰਚਾ ਛਾਪਣ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਿਆਡਾ: ਜਗਤਾਰ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ, ‘‘ਸ਼ਬਦ ਪਹਿਲਾਂ ਪਰਵਾਸੀਆਂ ਦਾ ਬੁਲਾਰਾ ਸੀਹੁਣ ਲੋਕ ਗੀਤ ਵਾਲਿਆਂ ਕੋਲ਼ ਵਿਕ ਗਿਆ’’ ਜਗਤਾਰ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਜਦੋਂ ਆਪ ਕਲਾ ਸਿਰਜਕਕੱਢਿਆ ਤਾਂ ਸੰਪਾਦਕੀ ਮੰਡਲ ਚ ਬਹੁ-ਗਿਣਤੀ ਪਰਵਾਸੀ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਸੀਫੇਰ ਉਹ ਵੀ ਲੋਕਗੀਤ ਕੋਲੋਂ ਪਰਚਾ ਛਪਵਾਉਣ ਲੱਗ ਪਏਸਾਡੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਚ ਇਹ ਬੜੀ ਮਾੜੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਦੂਜੇ ਤੇ ਦੂਸ਼ਣ ਤਾਂ ਲਾਉਂਦੇ ਹਾਂ-ਮੁੜ ਆਪ ਉਹੀ ਕੁਝ ਕਰਨ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ

................

ਮੇਰੇ ਆਪਣੇ ਗਿਆਨ ਅਨੁਸਾਰ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਤਕਰੀਬਨ ਸਾਰੇ ਹੀ ਪਰਚੇ ਸਿੱਧੇ ਜਾਂ ਅਸਿੱਧੇ ਰੂਪ ਚ ਪਰਵਾਸੀਆਂ ਜਾਂ ਲੋਕਗੀਤ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਹੀ ਚੱਲਦੇ ਹਨਜੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਪਰਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਫਲੈਸ਼ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਕੋਈ ਮਾੜੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂਉਂਝ ਵੀ ਪਰਵਾਸੀ ਸਾਹਿਤ ਇਧਰਲੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਮੇਚ ਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈਤੁਸੀਂ ਰਘਬੀਰ ਢੰਡ, ਸੁਰਜੀਤ ਵਿਰਦੀ, ਹਰਜੀਤ ਅਟਵਾਲ, ਸਵਰਨ ਚੰਦਨ, ਅਮਰਜੀਤ ਚੰਦਨ, ਭੁਪਿੰਦਰ ਪੁਰੇਵਾਲ, ਕੁਲਵਿੰਦਰ, ਹਰਮਹਿੰਦਰ ਚਾਹਲ, ਜਗਜੀਤ ਬਰਾੜ, ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ, ਹਰਪ੍ਰੀਤ ਸੇਖਾ, ਪ੍ਰਵੇਜ਼ ਸੰਧੂ ਜਾਂ ਹੋਰ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸ ਕੈਟਾਗਰੀ ਚ ਰੱਖੋਗੇਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਕਿਸੇ ਪੱਖੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਹਨ

.............

ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਬਦਮੇਰੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੈਇਸਦੇ ਸੰਪਾਦਕੀ ਮੰਡਲ ਚ ਭਾਵੇਂ ਸੌ ਜਣੇ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਜਾਣ, ਇਹ ਮੇਰੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਜੁੜਿਆ ਰਹਿਣਾ ਹੈਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਸਾਡਾ ਅਦਾਰਾਸ਼ਬਦ ਹੈਕੋਈ ਵੀ ਅਹਿਮ ਫੈਸਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਮੈਂ ਤੇ ਹਰਜੀਤ ਅਟਵਾਲ ਸਲਾਹ ਕਰਦੇ ਹਾਂਹੁਣ ਇਸ ਟੀਮ ਚ ਹਰਮਹਿੰਦਰ ਚਹਿਲ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈਮੈਂ ਕਦੇ ਵੀ ਕਿਸੇ ਪਰਵਾਸੀ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਸ਼ਬਦ’ ’ਚ ਪਹਿਲ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਲੇਖ ਨਹੀਂ ਛਾਪੇਜਿੰਨੀ ਕੁ ਕਿਸੇ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ, ਉਸਨੂੰ ਓਨੀ ਹੀ ਸਪੇਸ ਦਿੱਤੀ ਹੈਅਗਾਂਹ ਵੀ ਦਵਾਂਗਾਕਿਸੇ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਸਥਾਪਤ ਤੇ ਚਰਚਿਤ ਕਰਨ ਚ ਕਿਸੇ ਪਰਚੇ ਦਾ ਅਹਿਮ ਰੋਲ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਜੇ ਲੇਖਕ ਦੇ ਪੱਲੇ ਚ ਦਾਣੇ ਨਹੀਂ ਹਨ ਤਾਂ ਪਰਚਾ ਕੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈਤੁਸੀਂ ਦਸ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਰਚੇ ਦੇਖੋ-ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਵੇਗਾ ਕਿ ਕਿਹੜਾ ਪਰਚਾ ਕਿਹਨੂੰ ਫਲੈਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈਅਸੀਂ ਸ਼ਬਦਦਾ ਅਪ੍ਰੈਲ ਅੰਕ ਇੰਟਰਵਿਊ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅੰਕਕੱਢਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ ਤਾਂ ਮੈਂ ਹਰਜੀਤ ਅਟਵਾਲ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਸਵਰਨ ਚੰਦਨ ਦੀ ਇੰਟਰਵਿਊ ਕਰੇਮੈਨੂੰ ਕਦੇ ਚੰਦਨ ਨੇ ਚਿੱਠੀ ਨਹੀਂ ਪਾਈਟੈਲੀਫੋਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਪੰਜ-ਸੱਤ ਦਿਨ ਜਲੰਧਰ ਰਿਹਾ ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆਉਸ ਸ਼ਬਦਦਾ ਚੰਦਾ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਗੌਣ ਹਨਮੇਰੇ ਲਈ ਚੰਦਨ ਕੰਜਕਾਂਤੇ ਨਵੇਂ ਰਿਸ਼ਤੇਨਾਵਲ ਕਰਕੇ ਵੱਡਾ ਲੇਖਕ ਹੈਮੈਂ ਜਾਂ ਅਸੀਂ, ਚੋਣ ਕਰਨ ਵੇਲੇ ਪੱਖ-ਪਾਤੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇਸਾਡੇ ਲਈ ਰਚਨਾ ਪਹਿਲਾਂ ਹੈ ਲੇਖਕ ਬਾਅਦ ਫੇਰ ਸ਼ਬਦਸਾਡੇ ਇਕੱਲਿਆਂ ਲਈ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਇਹ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ

------

ਨਿਰਾਲਾ - ਤੁਸੀਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਉਦੇਸ਼ ਲੈ ਕੇ ਕੁਝ ਕਿਤਾਬਾਂ ਸੰਪਾਦਕ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੀ ਲੋੜ ਸੀ?

ਜਿੰਦਰ- ਮੈਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਉਦੇਸ਼ ਲੈ ਕੇ ਇਕਬਾਲੀਆ ਬਿਆਨਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਸੰਪਾਦਤ ਕੀਤਾ ਸੀਇਸ ਚ ਗ਼ੈਰ-ਦਲਿਤ ਕਹਾਣੀਕਾਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਦਲਿਤਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਹੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਹੈਜੇ ਤੁਸੀਂ ਮੇਰੀ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮੇਰੀ ਚੋਣ ਦੇ ਆਧਾਰ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਹੋਵੇਗਾਮੈਂ ਇਸ ਖ਼ਿਆਲ ਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇ ਬਾਰੇ ਲਿਖਣ ਲਈ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਜਾਤ ਬਾਰੇ ਲਿਖਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ, ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਜਾਤ ਨਾਲ ਹੀ ਸੰਬੰਧਤ ਹੋਵੋਇਹ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਅਨੁਭਵ ਕਰਨ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਹੈਕਮਲਾ ਦਾਸ ਨੇ ਇਕ ਵਾਰ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਵੇਸਵਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੋਠਿਆਂ ਤੇ ਜਾਓ

..........

ਅਜਿਹੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਸੰਪਾਦਤ ਹੋਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕੁਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹੋਵੇਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਸ਼ਾਇਦ ਰੰਮੀ ਮੰਨ ਜਾਏਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਸੰਪਾਦਤ ਕੀਤਾ ਸੀਇਸ ਚ ਚੌਥੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਹੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੇ ਸਨਸਿਰਫ਼ ਬਲਵਿੰਦਰ ਗਰੇਵਾਲ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇਉਸ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਕਹਾਣੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆਨਹੀਂ ਭੇਜੀ ਸੀਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂ? ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਦੋ ਵਾਰ ਫ਼ੋਨ ਕੀਤਾ ਸੀਪਤਾ ਨਹੀਂ, ਉਸਦੇ ਮਨ ਚ ਮੇਰੇ ਪ੍ਰਤੀ ਕੀ ਗੰਢਾਂ ਹਨ

............

ਹੁਣ ਮੈਂ 2009 ਦੀਆਂ ਚੋਣਵੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਅਜੇ ਅੰਤ ਨਹੀਂਸੰਪਾਦਤ ਕੀਤੀ ਹੈ ਹਰੀਸ਼ ਜੈਨ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਮੇਰੀ ਪੱਕੀ ਹੀ ਡਿਊਟੀ ਲਾਈ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਹਰ ਸਾਲ ਅਜਿਹੀ ਪੁਸਤਕ ਸੰਪਾਦਤ ਕਰਾਂਚਲੋ-ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਸੇਵਾ ਹੀ ਹੋਵੇਗੀ

...........

ਮੈਂ ਇਕ ਹੋਰ ਕਿਤਾਬ ਸੰਪਾਦਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਹਾਂਇਸ ਚ ਰੇਪ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਕਹਾਣੀਆਂ ਹੋਣਗੀਆਂਰੇਪਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਸਰੀਰਕ ਰੇਪ ਨਾਲ ਹੀ ਜੋੜ ਕੇ ਨਹੀਂ ਦੇਖ ਸਕਦੇ-ਇਹ ਕਈ ਰੂਪਾਂ ਚ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈਇਸ ਸੰਬੰਧੀ ਗੁਰਪਾਲ ਲਿੱਟ, ਸੁਖਜੀਤ, ਸਰੂਪ ਸਿਆਲਵੀ, ਮੈਂ, ਕੇ. ਸੀ. ਮੋਹਨ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਤੌਕੀਰ ਚੁਗਤਾਈ ਨੇ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨਮੈਂ ਛੇ-ਸੱਤ ਹੋਰ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲੱਭ ਰਿਹਾ ਹਾਂਜਦੋਂ ਲੱਭ ਗਈਆਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕਿਤਾਬ ਛਪਵਾ ਦੇਣੀ ਹੈਐਦਾਂ ਹੀ ਨਵਾਂ ਜ਼ਮਾਨਾਤੇ ਰਾਮ ਸਰੂਪ ਅਣਖੀ ਵੱਲੋਂ ਵੀ ਹਰ ਸਾਲ ਅਜਿਹੇ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨਇਕ ਵਾਰ ਧਨਵੰਤ ਕੌਰ, ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ, ਪ੍ਰੇਮ ਗੋਰਖੀ ਤੇ ਹੋਰ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਸੰਪਾਦਤ ਕੀਤੇ ਸਨ

------

ਨਿਰਾਲਾ - ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਕੁਝ ਨਵੇਂ ਲੇਖਕ ਦਲਿਤ ਸਾਹਿਤਦੇ ਅਲੰਬਰਦਾਰ ਬਣੇ ਫਿਰਦੇ ਹਨ, ਜਦ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਦਲਿਤ ਜੀਵਨ ਦਾ ਯਥਾਰਥ ਲੋਪ ਹੈ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਤੁਹਾਡੇ ਕੀ ਵਿਚਾਰ ਹਨਜ਼ਰਾ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲੈ ਕੇ ਚਰਚਾ ਕਰੋ

ਜਿੰਦਰ - ਤੁਹਾਡਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਬਲਬੀਰ ਮਾਧੋਪੁਰੀ, ਗੁਰਮੀਤ ਕਲਰਮਾਜਰੀ, ਦੇਸਰਾਜ ਕਾਲੀ, ਭਗਵੰਤ ਰਸੂਲਪੁਰੀ, ਸਰਬਜੀਤ, ਗਿਆਨ ਸਿੰਘ ਬੱਲ ਵੱਲ ਹੈਮੈਂ ਤੁਹਾਡੀ ਇਸ ਗੱਲ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਨਹੀਂ ਹਾਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਦਲਿਤ ਜੀਵਨ ਦਾ ਯਥਾਰਥ ਲੋਪ ਹੈਤੁਸੀਂ ਬਲਬੀਰ ਮਾਧੋਪੁਰੀ ਦੀ ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀ ਛਾਂਗਿਆ ਰੁਖਨਹੀਂ ਪੜ੍ਹੀ ਲੱਗਦੀਇਹ ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀ ਕਈ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਚ ਅਨੁਵਾਦ ਹੋ ਕੇ ਛਪੀ ਹੈਜੇ ਇਸ ਚ ਕੁਝ ਖ਼ਾਸ ਸੀ ਤਾਂ ਹੀ ਇਸ ਦੀ ਐਨੀ ਚਰਚਾ ਹੋਈ ਹੈਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਮਾਧੋਪੁਰੀ ਮਨੋ ਤੇ ਤਨੋ ਦਲਿਤ ਸਾਹਿਤ, ਦਲਿਤ ਚਿੰਤਨ, ਦਲਿਤ ਚੇਤਨਾ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੈਇਹ ਕੋਈ ਮਾੜੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈਉਹ ਜੋ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਾਂ ਜੋ ਦੂਜੇ ਜਣੇ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ-ਉਹ ਆਪਣੀ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਤੇ ਠੀਕ ਹੀ ਹਨਕਰੀ ਜਾਣ ਦਿਉਤੁਹਾਨੂੰ ਜਾਂ ਮੈਨੂੰ ਕਿਸ ਗੱਲ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਹੈਸਾਡੀ ਚਿੰਤਾ ਉਦੋਂ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਹੋਵੇਗੀ ਜਦੋਂ ਉਹ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਤੇ ਕੁਝ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੀ ਜ਼ੋਰ ਦੇਣਗੇ-‘‘ਇਕ ਦਲਿਤ ਹੀ ਦਲਿਤ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਾਰੇ ਲਿਖ ਸਕਦਾ ਹੈ’’ ਇਹ ਗੱਲ ਮਰਾਠੀ ਜਾਂ ਹਿੰਦੀ ਚ ਸਥਾਪਤ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਪਰ ਪੰਜਾਬੀ ਚ ਨਹੀਂਉਂਝ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਰਗੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਸਥਿਤੀ ਨਹੀਂਅਜੇ ਪੰਜਾਬੀ ਚ ਕੋਈ ਵੱਡੀ ਰਚਨਾ ਨਹੀਂ ਆਈ ਜਿਸ ਤੇ ਅਸੀਂ ਮਾਣ ਕਰ ਸਕੀਏਇੱਕਾ-ਦੁੱਕਾ ਕਹਾਣੀਆਂ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਅਤਰਜੀਤ ਦੀ ਬਠਲੂ ਚਮਿਆਰਹੈਐਦਾਂ ਹੀ ਕੁਝ ਕੁ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਹਨਮੇਰਾ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਜਾਤੀ ਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਮੈਂ ਜਾਤਾਂ ਦੇ ਚੱਕਰ ਚ ਕਦੇ ਪਿਆ ਹਾਂਮੇਰੇ ਨੇੜਲੇ ਦੋਸਤਾਂ ਚ ਜੱਟ ਵੀ ਹਨ ਤੇ ਦਲਿਤ ਵੀਤਰਖਾਣ ਵੀ ਤੇ ਖੱਤਰੀ-ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਵੀਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਾਤੀਆਂ ਚ ਵੰਡ ਕੇ ਨਹੀਂ ਦੱਸਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਪਰ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਣ ਲਈ ਹੀ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹਾਂਇਕ ਗੱਲ ਹੋਰ, ਜਦੋਂ ਸਾਡੇ ਮਨ ਚ ਇਹ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਹ ਫਲਾਣਾ ਸਾਹਿਤ ਹੈ, ਆਹ ਢਿੰਵਕੜਾ ਸਾਹਿਤ ਹੈ-ਫੇਰ ਗੰਭੀਰਤਾ ਹੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈਜੇ ਗੰਭੀਰਤਾ ਹੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਕੀ ਫਾਇਦਾਸਵਰਨ ਚੰਦਨ ਦਾ ਨਾਵਲ ਨਵੇਂ ਰਿਸ਼ਤੇਤੇ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਦਾ ਨਾਵਲ ਮੜੀ ਦਾ ਦੀਵਾਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਕਿਸ ਕੈਟਾਗਿਰੀ ਚ ਰੱਖੋਗੇ? ਡਾ: ਰੌਣਕੀ ਰਾਮ ਕਿਹੜਾ ਦਲਿਤ ਹੈਜਿਨ੍ਹਾਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਦਲਿਤਸ਼ਬਦ ਜੁੜ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨਾ ਹੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਹੈਭਾਵੇਂ ਕਿਸੇ ਪਤ੍ਰਿਕਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅੰਕ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਕੁਝ ਹੋਰ

------

ਨਿਰਾਲਾ - ਡਾ: ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰਾਹੀ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਕੁਝ ਚੇਲਿਆਂ ਨੇ ਮਹਾਨ ਚਿੰਤਕਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਾਡੇ ਵਿਚਾਰ ਅਨੁਸਾਰ ਉਹ ਮਹਿਜ ਅਕਾਦਮਿਕ ਆਲੋਚਕ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਕਲਾਸ ਨੋਟਸਹੀ ਹਨ...

ਜਿੰਦਰ- ਸਾਨੂੰ ਫ਼ਜ਼ੂਲ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਕਰਨ ਦੀ ਆਦਤ ਪਈ ਹੋਈ ਹੈਇਹ ਟਿੱਪਣੀ ਵੀ ਉਸੇ ਭਾਵਨਾ ਵਿਚੋਂ ਨਿੱਕਲੀ ਹੈਡਾ: ਰਾਹੀ ਸਾਡੇ ਸਮਿਆਂ ਦੇ ਵੱਡੇ ਆਲੋਚਕ ਹਨਡਾ: ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗਲਪ ਦੀ ਅਥਾਰਟੀਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈਤੁਸੀਂ ਰਾਹੀ ਸਾਹਿਬ ਦੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ, ‘ਪ੍ਰੇਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਕਪਾਲ’ (2007) ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਤੇ ਸ਼ਾਸਤ੍ਰ’ (2009) ਪੜ੍ਹੋ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਮਝ, ਵਿਦਵਤਾ, ਚਿੰਤਨ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗੇਗਾਰਾਹੀ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਇਹ ਪੁਸਤਕਾਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਲਿਖੀਆਂ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਕੋਈ ਪਦਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀਉਹ 1997ਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਬਤੌਰ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਰਿਟਾਇਰ ਹੋਏ ਪਰ ਸਾਹਿਤ ਨਾਲ ਆਖ਼ਰੀ ਪਲਾਂ ਤੱਕ ਜੁੜੇ ਰਹੇਬਹੁਤੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ 70 ਟੱਪਦਿਆਂ ਹੀ ਮਚ ਮਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨਮੈਂ ਇਕ ਵਿਦਵਾਨ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, ‘‘ਡਾ: ਸਾਹਿਬ ਕੰਮ ਕਰੋ’’ ਉਸ ਡਾਕਟਰ ਦਾ ਸਵਾਲ ਸੀ, ‘‘ਬਹੁਤ ਲਿਖ ਲਿਆਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਕੌਣ ਪੜ੍ਹਦਾਹੁਣ ਕੰਮ ਕਰਨ ਨੂੰ ਚਿੱਤ ਰਾਜ਼ੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ’’ ਪਰ ਦੇਖੋ, ਰਾਹੀ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਦਲੇਰੀ, ਹੌਸਲਾ, ਲਗਨ ਤੇ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਤੇ ਸ਼ਾਸਤਰ’ ’ਚ ਉਨ੍ਹਾਂ 19 ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੀਆਂ ਪਰਤਾਂ ਖੋਲ੍ਹੀਆਂ ਹਨਉਨ੍ਹਾਂ ਇਹ ਨਹੀਂ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਕਹਾਣੀ ਮਾੜੀ ਹੈ ਜਾਂ ਚੰਗੀਉਨ੍ਹਾਂ ਤਾਂ ਇਹ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਚ ਕੀ ਹੈਰਾਹੀ ਸਾਹਿਬ ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ ਜੋਤ-ਜੁਗਤ ਕੀ ਬਾਰਤਾਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਚ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ : (ਇਸ ਨਾਲ ਵੀ ਤੁਹਾਡੇ ਸਵਾਲ ਦਾ ਜਵਾਬ ਮਿਲ ਜਾਵੇਗਾ)‘‘ਗਿਆਨ-ਕਾਰਜ ਕੋਰਸਾਂ ਵਿਚ ਲੱਗੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੇ ਸਵਾਲਾਂ-ਜਵਾਬਾਂ ਵਿਚ ਸਿਮਟ ਗਿਆ ਹੈ ਜਾਂ ਨਿੱਤ-ਨਵੀਂ ਪਦਾਵਲੀ ਦੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਵਿਚਪੱਛਮ ਤੋਂ ਉਧਾਰੀ ਲਈ ਪਦਾਵਲੀ ਦੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਵਿਚਅਣਵਾਹੀ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿਚ ਸਿਆੜ ਖਿੱਚਣ ਲਈ ਕਿਧਰੇ ਕੋਈ ਹੱਲ ਨਹੀਂ ਦਿੱਸਦਾਪੱਛਮ ਵੱਲ ਮੂੰਹ ਤੇ ਪਰੰਪਰਾ ਵੱਲ ਪਿੱਠਪਰੰਪਰਾ ਉਡੀਕ ਰਹੀ ਹੈ ਤੇ ਪੱਛਮ ਪੱਲਾ ਨਹੀਂ ਫੜਾਉਂਦਾਗਾਜਰ ਲਟਕਾਈ ਬੈਠਾ ਹੈ ਤੇ ਗਾਜਰ ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀਗਿਆਨ-ਕਾਰਜ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਹੇਠ ਜ਼ਮੀਨ ਨਹੀਂ ਤੇ ਸਮਝਦੇ ਹਾਂ ਜਿਵੇਂ ਆਕਾਸ਼ ਵਿਚ ਖਿੱਚ ਰਹੇ ਹੋਈਏ’’ ਉਹ ਅਗਾਂਹ ਲਿਖਦੇ ਹਨ : ‘‘ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਸੰਵਾਦ-ਭਵ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਵਿਚ ਹਾਂਪਰ ਸੰਵਾਦ-ਭਵ ਸਾਡੇ ਵਿਦਿਅਕ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀਆਂ ਹਸਤ-ਰੇਖਾਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਮਿੱਟ ਗਿਆ ਲੱਗਦਾ ਹੈ’’ ਰਾਹੀ ਸਾਹਿਬ ਸਾਡੇ ਵਿਚਕਾਰ ਨਹੀਂ ਰਹੇਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜਾਣ ਨਾਲ ਸਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਘਾਟਾ ਪਿਆ ਹੈਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਲੈਣ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਆਲੋਚਕ ਨਹੀਂ ਹੈਅਗਲੇ ਪੰਜਾਂ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ......

-----

ਨਿਰਾਲਾ - ਤੁਹਾਡੇ ਸ਼ਬਦਪਰਚੇ ਨਾਲ ਕਦੇ-ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਲੇਖਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਬਾਰੇ ਸਪਲੀਮੈਂਟਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਵੀ ਤੁਹਾਡੇ ਆਪਣੇ ਦਾਇਰੇ ਦੇ ਲੇਖਕਾਂ ਬਾਰੇ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈਕੀ ਏਦਾਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਉਸ ਲੇਖਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਨੂੰ ਫਲੈਸ਼ਕਰਨਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ

ਜਿੰਦਰ - ਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਪਲੀਮੈਂਟਾਂ ਰਾਹੀਂ ਕੁਝ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਫਲੈਸ਼ ਕਰਦਾ ਹਾਂਪਰ ਆਪਣੇ ਦਾਇਰੇ ਦੇ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂਆਪਣੇ ਦਾਇਰੇ ਚੋਂ ਮੈਂ ਸਿਰਫ਼ ਕਾਲੀ ਤੇ ਤਲਵਿੰਦਰ ਨੂੰ ਫਲੈਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈਇਹ ਦੋਵੇਂ ਸਥਾਪਤ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਹਨਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਲੇਖਕ/ਆਲੋਚਕ ਜਾਣਦੇ ਹਨਕੁਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮੁੱਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਪਲੀਮੈਂਟਾਂ ਰਾਹੀਂ ਉਭਾਰਿਆ ਗਿਆਹੁਣ ਤੱਕ ਗਿਆਰ੍ਹਾਂ ਸਪਲੀਮੈਂਟ ਨਿਕਲੇ ਹਨਇਨ੍ਹਾਂ ਚੋਂ ਇਕਬਾਲ ਰਾਮੂਵਾਲੀਆ ਸਮੇਤ ਬਾਕੀ ਲੇਖਕ ਮੇਰੇ ਨੇੜੇ ਘੇਰੇ ਚੋਂ ਨਹੀਂ ਹਨ ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਪਲੀਮੈਂਟਾਂ ਦੀ ਭਰਪੂਰ ਚਰਚਾ ਹੋਈ ਹੈਅਜੇ ਵੀ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈਜਦੋਂ ਇਕਬਾਲ ਰਾਮੂਵਾਲੀਆ ਦੀ ਲੰਬੀ ਨਜ਼ਮ ਛਾਪੀ ਸੀ ਤਾਂ ਇਸ ਬਾਰੇ ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ’ ’ਚ ਲੇਖ ਲੱਗਾ ਸੀਨੂਰ ਹੋਰਾਂ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਸੀਮੇਰਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਿਤਾਬ ਨਾਲੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਪਲੀਮੈਂਟਾਂ ਚ ਛਪੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੜ੍ਹੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨਇਕਬਾਲ ਰਾਮੂਵਾਲੀਆ ਨੇ ਬਾਅਦ ਚ ਇਹ ਨਜ਼ਮ ਸੋਧ ਕੇ ਲਿਖੀ ਸੀ

.............

ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਪਲੀਮੈਂਟਾਂ ਲਈ ਕੁਝ ਕੁ ਆਰਥਿਕ ਸਹਾਇਤਾ ਅਦਾਰਾ ਸ਼ਬਦਕਰਦਾ ਹੈਕੁਝ ਲੇਖਕਕਈ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਸਪਲੀਮੈਂਟ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਖ਼ਰਚੇ ਤੇ ਛਾਪੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਸ਼ੁਦਰਕ ਬਾਰੇਹੁਣ ਮੈਂ ਖ਼ਾਲਿਦ ਫ਼ਰਹਾਦ ਧਾਰੀਵਾਲ ਬਾਰੇ ਸਪਲੀਮੈਂਟ ਕੱਢਣ ਦੀ ਪਲੈਨਿੰਗ ਕੀਤੀ ਹੈਮੈਂ ਇਸ ਕੰਮ ਲਈ ਤਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਡਿਊਟੀ ਲਾਈ ਹੈਧਾਰੀਵਾਲ ਨੇ ਕੁਝ ਕੁ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨਉਸ ਦੀ ਇਕ ਕਿਤਾਬ ਛਪੀ ਹੈਮੈਂ ਸਿਰਫ਼ ਉਸਦੀ ਇਕ ਕਹਾਣੀ ਘਰਪੜ੍ਹੀ ਸੀਬਾਅਦ ਸ਼ਬਦ’ 'ਚ ਛਾਪੀਹੁਣ ਮਾਲਕਣਛਾਪੀ ਹੈਧਾਰੀਵਾਲ ਛੋਟੀ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖਦਾ ਹੈਤਿੰਨ-ਚਾਰ ਪੰਨਿਆਂ ਦੀ ਪਰ ਲਿਖਦਾ ਕਮਾਲ ਦੀ ਹੈ ਵਿਰਕ ਵਾਂਗਮੈਂ ਉਸ ਦੀ ਘਰਕਹਾਣੀ ਅੱਠ-ਦਸ ਵਾਰ ਪੜ੍ਹੀ ਹੈਇਹ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈਸਾਡੇ ਲੇਖਕਾਂ/ਪਾਠਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਲਿਆਹੁਣ ਮੈਂ ਧਾਰੀਵਾਲ ਬਾਰੇ ਸਪਲੀਮੈਂਟਕੱਢਣਾ ਹੈਦਸ ਹਜ਼ਾਰ ਦਾ ਖ਼ਰਚਾ ਹੈਐਦਾਂ ਹੀ ਗੁਰਪਾਲ ਲਿੱਟ ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਹਾਂਲਿੱਟ ਦਾ ਜਿੰਨਾ ਨੋਟਸ ਲਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ-ਓਨਾ ਨਹੀਂ ਲਿਆ ਗਿਆਮੈਂ ਜਤਿੰਦਰ ਹਾਂਸ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਲੰਬੀ ਇੰਟਰਵਿਊ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਲਾਈ ਹੈਹਾਂਸ ਉਸ ਨੂੰ ਸਵਾਲ ਲਿਖ ਕੇ ਦੇ ਆਇਆ ਹੈ ਪਰ ਅੱਜ ਤੱਕ ਲਿਟ ਵੱਲੋਂ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆਮੇਰੀ ਇਹ ਧਾਰਨਾ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਹਾਣੀਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਤੋਂ ਲਿਖਣ ਲਾਇਆ ਜਾਵੇ ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਲਿਖਣਾ ਛੱਡ ਗਏ ਹਨ ਜਾਂ ਲਿਖ ਨਹੀਂ ਰਹੇਮੈਂ ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਗੁਰਪਾਲ ਲਿੱਟ ਨੂੰ ਪੰਦਰਾਂ ਫੋਨ ਕੀਤੇਕਹਾਣੀ ਲਿਖਣ ਬਾਰੇ ਆਰਾਂ ਲਾਈਆਂਮਿਸਿਜ਼ ਲਿੱਟ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਓਨਾ ਚਿਰ ਰੋਟੀ-ਪਾਣੀ ਨਹੀਂ ਦੇਣਾ ਜਿੰਨਾ ਚਿਰ ਉਹ ਕਹਾਣੀ ਨਹੀਂ ਲਿਖਦੇਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖਿੱਚੋਲਿੱਟ ਢੇਰੀ ਢਾਹ ਬੈਠਾਇਕ ਦਿਨ ਮੈਂ ਅੱਕ ਕੇ ਕਿਹਾ ਸੀ, ‘‘ਭਾਜੀ, ਪੰਜਾਬੀ ਮੈਗ਼ਜ਼ੀਨਾਂ ਦੇ ਸੰਪਾਦਕ ਐਨੇ ਨਹੀਂ ਅਮੀਰ ਕਿ ਕਿਸੇ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਇਕ ਕਹਾਣੀ ਲਈ ਪੰਦਰਾਂ-ਵੀਹ ਵਾਰ ਫ਼ੋਨ ਕਰਨ’’

............

ਹੁਣ ਜੇ ਮੈਂ ਖ਼ਾਲਿਦ ਫ਼ਰਹਾਦ ਧਾਰੀਵਾਲ ਜਾਂ ਗੁਰਪਾਲ ਲਿੱਟ ਬਾਰੇ ਸਪਲੀਮੈਂਟ ਕੱਢਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਕੀ ਕਹੋਗੇਭਾਜੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂਕਿੰਤੂ-ਪਰੰਤੂ ਹੁੰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨਹੁੰਦੇ ਰਹਿਣ ਜੇ ਮੈਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਹ ਕਰਨ ਲੱਗ ਜਾਵਾਂ ਤਾਂ ਨਿਕਲ ਗਿਆ ਪਰਚਾ

******

ਲੜੀ ਜੋੜਨ ਲਈ ਹੇਠਲੀ ਪੋਸਟ ਜ਼ਰੂਰ ਪੜ੍ਹੋ ਜੀ।