ਗੁਰਮੀਤ ਸਿੰਘ ਸਿੰਗਲ - ‘ਅੰਗ ਸੰਗ’ ਵਾਲੇ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਇਕ ਮੁਲਾਕਾਤ

“....ਮੈਨੂੰ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਬਾਰੇ ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ। ਮੈਨੂੰ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ, ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ, ਵਰਡਜ਼ਵਰਥ, ਟੈਗੋਰ ਤੇ ਹੋਰ ਅਜਿਹੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਪੜ੍ਹਨ-ਗੁੜ੍ਹਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ ......ਸਾਰਤਰ, ਕਾਮੂ, ਕਾਫਕਾ, ਪਲੈਟੋ ਅਤੇ ਸੁਕਰਾਤ ਜਿਹੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਛਤਰੀ ਮੇਰੀਆਂ ਸੋਚਾਂ ਉੱਤੇ ਤਣ ਗਈ......ਗੁਰਬਾਣੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਧਾਰਮਿਕ ਗ੍ਰੰਥ ਮੇਰੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿਚੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਲੰਘ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਪਰ ਮੇਰੀ ਰੂਹ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਸਨ ਪਹੁੰਚੇ। ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਸਮੁੱਚ ਨੂੰ ਜਾਨਣ ਵੱਲ ਰੁਚਿਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਹੋ ਕਾਰਨ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਖੱਬੇ ਪੱਖੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਵੀ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੋਢੇ ਚੁੱਕੀ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਨਾਲ ਦੀ ਨਾਲ ਧਰਮ ਦੀ ਗਹਿਰਾਈ ਨੂੰ ਜਾਨਣ ਲਈ ਵੀ ਤਤਪਰ ਹੋ ਗਿਆ...: ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ

*****

ਮੁਲਾਕਾਤੀ – ਗੁਰਮੀਤ ਸਿੰਘ ਸਿੰਗਲ

ਭਾਗ ਪਹਿਲਾ

ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਕਿਸੇ ਜਾਣ ਪਛਾਣ ਦਾ ਮੁਥਾਜ ਨਹੀਂ। ਉਹ ਇਕੋ ਸਮੇਂ ਪੱਤਰਕਾਰ, ਕਾਲਮ ਨਵੀਸ ਤੇ ਸ਼ਾਇਰ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹਫ਼ਤਾਵਾਰੀ ਕਾਲਮ ਅੰਗ-ਸੰਗ ਲੱਗਭੱਗ ਡੇਢ ਦਹਾਕਾ ‘ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ’ ’ਚ ਛਪਦਾ ਰਿਹਾ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ‘ਅੰਗ ਸੰਗ’ ਸਦਾ ਲਈ ਜੁੜ ਗਿਆ। ਉਹ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਅੰਗ-ਸੰਗ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣੇ ਜਾਣ ਲੱਗੇ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਕਲਮ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ਕੋਨਿਆਂ ਵਿਚ ਦੀਵੇ ਜਗਾਉਂਦੇ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਸੋਚ ਦੇ ਅੰਬਰਾਂ ਉੱਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਵੱਡੀਆਂ ਲੀਕਾਂ ਵਾਹੁਣ ਦੀ ਚਾਹਤ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਾਵਿ ਪੁਸਤਕ ‘ਰੂਹ ਦੇ ਬੋਲ’ ਅਨੁਸਾਰ :-

ਉਹੀਓ ਜ਼ਾਲਮ, ਜ਼ੁਲਮ, ਤਸ਼ੱਦਦ

ਉਹੀਓ ਰੁੱਤ ਕਰਾਰੀ।

ਕਾਲਾ ਸੂਰਜ, ਧੁੱਪ ਕਾਲੀ ਹੈ

ਹਰ ਪਾਸੇ ਅੰਧਕਾਰੀ।

------

ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਜਿਹੜਾ ਅਸਮਾਨ ਸਿਰਜਿਆ ਉਹ ਕਿਸੇ ਦੀ ਮੱਦਦ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਆਪਣੀ ਮਿਹਨਤ ਅਤੇ ਅਭਿਆਸ ਨਾਲ ਸਿਰਜਿਆ । ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਦੇ ਮਿਲੇ ਮੌਲਿਕ ਖ਼ਿਆਲਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਲਪਨਾ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ਾਲ ਉਡਾਰੀਆਂ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਵੀ। ਇਸ ਅਲਬੇਲੇ ਸ਼ਾਇਰ, ਪੱਤਰਕਾਰ ਤੇ ਕਾਲਮ ਨਵੀਸ ਨਾਲ ਹੋਈਆਂ ਕੁੱਝ ਗੱਲਾਂ ਅਸੀਂ ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ।

-----

ਗੁਰਮੀਤ : ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਿਥੋਂ ਤੱਕ ਅਤੇ ਕਿਵੇਂ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ? ਇਸ ਬਾਰੇ ਚਾਨਣਾ ਪਾਉ।

ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ : ਮੈਂ ਮੈਟ੍ਰਿਕ 1962 ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਖਾਲਸਾ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਮਜਾਰੀ, ਜਿਲਾ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਵਿਚੋਂ ਕੀਤੀ। ਮੈਟ੍ਰਿਕ ਵਿਚੋਂ ਮੈਂ ਫੇਲ੍ਹ ਹੋ ਜਾਣਾ ਸੀ ਜੇ ਕਰ ਉਸ ਵਕਤ ਹਿਸਾਬ ਵਿਚੋਂ ਪਾਸ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਹਿਸਾਬ ਵਿਚੋਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਸਾਂ। ਮੇਰੇ ਹਿਸਾਬ ਵਿਚੋਂ 29 ਨੰਬਰ ਸਨ, ਜਦ ਕਿ ਪਾਸ ਹੋਣ ਲਈ 33 ਨੰਬਰਾਂ ਦਾ ਹੋਣਾ ਜਰੂਰੀ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਹਿਸਾਬ ਦੇ ਮਾਸਟਰ ਦਰਬਾਰਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਇੱਛਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਸਾਰੀ ਜਮਾਤ ਨੂੰ ਡੰਡੇ ਨਾਲ ਹਿਸਾਬ ਸਿਖਾਏਗਾ। ਸਿਆਲਾਂ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਉਹ ਸਾਡੇ ਠੰਢੇ ਹੱਥਾਂ ਉੱਤੇ ਇੰਨੀ ਗਰਮੀ ਨਾਲ ਸੋਟੀਆਂ ਮਾਰਦਾ ਕਿ ਹਿਸਾਬ ਸਾਥੋਂ ਦੂਰ ਹੁੰਦਾ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਹਿਸਾਬ ਵਿਚੋਂ ਫੇਲ੍ਹ ਹੋ ਗਏ। ਮੈਂ ਉਦੋਂ ਹੀ ਇਹ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਜੇ ਕਦੇ ਮੈਂ ਅਧਿਆਪਕ ਬਣਿਆ ਤਾਂ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਪੁਲੀਸ ਵਾਲਾ ਕੰਮ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਕਰਾਂਗਾ।

----

ਗੁਰਮੀਤ : ਡੰਡੇ ਦੀ ਮਾਰ ਤੋਂ ਡਰਦਿਆਂ ਤੁਸੀਂ ਪੜ੍ਹਾਈ ਬੰਦ ਕਰਨ ਬਾਰੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸੋਚਿਆ?

ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ : ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਮੈਂ ਸਾਇੰਸ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਲੈ ਕੇ ਕਾਲਜ ਵਿਚ ਦਾਖਲਾ ਲਿਆ, ਪਰ ਉੱਥੇ ਵੀ ਹਿਸਾਬ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿਚ ਆਉਂਦੇ ਕੀਤੇ-ਬੀਤਿਆਂ ਨੇ ਮੇਰੀ ਪੇਸ਼ ਨਾ ਜਾਣ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਮੈਂ ਆਰਟਸ ਦੇ ਸਬਜੈਕਟ ਲੈ ਕੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ, ਮਾਹਲਪੁਰ ਤੋਂ 1969 ਵਿਚ ਬੀ.ਏ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਐਨ. ਸੀ. ਸੀ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਤੇ ਕਮਾਲ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਸਰੀਰ ਪੱਖੋਂ ਕਮਜ਼ੋਰ ਤੇ ਪਤਲਾ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਮੈਨੂੰ ਕਾਲਜ ਦੇ 900 ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਸੀਨੀਅਰ ਅੰਡਰ ਅਫ਼ਸਰ ਹੋਣ ਦਾ ਮਾਣ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ਗੌਰਮਿੰਟ ਕਾਲਜ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਤੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੀ ਐਮ. ਏ ਕਰਨ ਬਾਰੇ ਸੋਚਿਆ ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਦਾਖਲਾ ਨਾ ਮਿਲ ਸਕਿਆ।

-----

ਗੁਰਮੀਤ : ਕਾਲਜ ਵਿਚ ਦਾਖਲਾ ਨਾ ਮਿਲਣ ਕਰਕੇ ਤੁਸੀਂ ਭਵਿੱਖ ਬਾਰੇ ਕੀ ਸੋਚਿਆ?

ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ : 1969 ਵਿਚ ਮੈਂ ਲਾਇਲਪੁਰ ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਜਲੰਧਰ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਐਮ. ਏ ਵਿਚ ਦਾਖਲਾ ਲੈ ਲਿਆ। ਜਿੱਥੇ ਨਿਰੰਜਨ ਸਿੰਘ ਢੇਸੀ ਤੇ ਕੇਵਲ ਪਰਵਾਨਾ ਮੇਰੇ ਬਹੁਤ ਕਰੀਬੀ ਮਿੱਤਰ ਬਣ ਗਏ ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਖੱਬੀ ਪੱਖੀ ਸੋਚ ਦੇ ਨਾਲ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਮੈਂ ਮਾਹਲਪੁਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਇਆਂ ਕਾਮਰੇਡ ਦਰਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਖੱਬੇ ਪੱਖੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ ਸੀ, ਜਿਹੜੀ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਉਤਰ ਸਕੀ। ਪਰ ਇੱਥੇ ਵੀ (ਜਲੰਧਰ) ਮਾਹੌਲ ਖੱਬੇ ਪੱਖੀਆਂ ਨੇ ਗਰਮਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਨਕਸਲੀ ਵੀ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਕੁੱਦ ਪਏ ਸਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਐਮ. ਏ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਫੇਰ ਇੱਥੋਂ ਮੈਂ 1973 ਵਿਚ ਰਿਲੀਜਨ ਦੀ ਐਮ. ਏ ਕਰਨ ਪਟਿਆਲੇ ਚਲਾ ਗਿਆ।

-----

ਗੁਰਮੀਤ : ਕਿੱਥੇ ਖੱਬੇ ਪੱਖੀ ਸੋਚ ਅਤੇ ਕਿੱਥੇ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ, ਅਜਿਹੀ ਆਪਾ-ਵਿਰੋਧੀ ਸੋਚ ਦੇ ਧਾਰਨੀ ਕਿਵੇਂ ਬਣੇ?

ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ : ਮੈਨੂੰ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਬਾਰੇ ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ। ਮੈਨੂੰ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ, ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ, ਵਰਡਜ਼ਵਰਥ, ਟੈਗੋਰ ਤੇ ਹੋਰ ਅਜਿਹੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਪੜ੍ਹਨ-ਗੁੜ੍ਹਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬਾਰੇ ਸੋਚਣ ਵੱਲ ਮੋੜਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਸਾਰਤਰ, ਕਾਮੂ, ਕਾਫਕਾ, ਪਲੈਟੋ ਅਤੇ ਸੁਕਰਾਤ ਜਿਹੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਛਤਰੀ ਮੇਰੀਆਂ ਸੋਚਾਂ ਉੱਤੇ ਤਣ ਗਈ। ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਦੇ ਨਾਮਵਰ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਮੇਰੀ ਉਂਗਲ ਫੜ ਕੇ ਅਗਵਾਈ ਦਿੱਤੀ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਧਾਰਮਿਕ ਗ੍ਰੰਥ ਮੇਰੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿਚੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਲੰਘ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਪਰ ਮੇਰੀ ਰੂਹ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਸਨ ਪਹੁੰਚੇ। ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਸਮੁੱਚ ਨੂੰ ਜਾਨਣ ਵੱਲ ਰੁਚਿਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਹੋ ਕਾਰਨ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਖੱਬੇ ਪੱਖੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਵੀ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੋਢੇ ਚੁੱਕੀ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਨਾਲ ਦੀ ਨਾਲ ਧਰਮ ਦੀ ਗਹਿਰਾਈ ਨੂੰ ਜਾਨਣ ਲਈ ਵੀ ਤਤਪਰ ਹੋ ਗਿਆ।

-----

ਗੁਰਮੀਤ : ਪੜ੍ਹਾਈ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣੇ ਅਗਲੇ ਸਫਰ ਬਾਰੇ ਦੱਸੋ?

ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ : ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਰਿਲੀਜਨ ਦੀ ਐਮ. ਏ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਤਾਂ ਸਾਡੀ ਸਾਰੀ ਜਮਾਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਸਤਿਬੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਬਜ਼-ਬਾਗ਼ ਵਿਖਾਏ। ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਨੌਕਰੀਆਂ ਦੇਣ ਦੇ ਵਾਅਦੇ ਕੀਤੇ ਗਏ, ਪਰ ਨਤੀਜਾ ਸਿਫ਼ਰ ਵਿਚ ਨਿਕਲਿਆ। ਪਟਿਆਲੇ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਿਆ ਪੜ੍ਹਾਈ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ਉੱਥੋਂ ਨਿਕਲਦੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ‘ਰਣਜੀਤ’ ਅਖ਼ਬਾਰ ਵਿਚ ਕੁੱਝ ਅਰਸੇ ਲਈ ਸਬ-ਐਡੀਟਰ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਅਕਸਰ ਮੇਰੀ ਜਲੰਧਰ ਦੀ ਫੇਰੀ ਲਗਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਮੇਰਾ ਮਿੱਤਰ ਜਨਕ ਰਾਜ ਸਿੰਘ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਇਕ ਵਾਰ ਮੈਂ ਉਸ ਕੋਲ ਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸਾਂ ਤੇ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਸੈਂਟਰਲ ਟਾਊਨ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਲੈ ਗਿਆ। ਇਕ ਬਜ਼ੁਰਗ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਗਿਆਨੀ ਰਘਬੀਰ ਸਿੰਘ ਸੀ ਨਾਲ ਮੈਨੂੰ ਮਿਲਾਇਆ ਗਿਆ। ਜਨਕ ਰਾਜ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕਹਿਣ ’ਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਪੰਡਾਲ ਵਿਚ ਵਿਛੀਆਂ ਦਰੀਆਂ ਦੇ ਹੇਠੋਂ ਇਕ ਭੱਦਾ ਜਿਹਾ ਕਾਗਜ਼ ਚੁੱਕ ਕੇ ਗਿਆਨੀ ਰਘਬੀਰ ਸਿੰਘ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਉਸ ਉੱਤੇ ਮੇਰੀ ਸਿਫ਼ਾਰਿਸ਼ ਕਰਨ ਬਾਰੇ ਲਿਖ ਦਿੱਤਾ। ਜਿਸ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਸੀ “ਸ. ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਭੇਜ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਰੱਖ ਲੈਣਾ ਜੀ।” ਮੈਂ ਕਦੇ ਕਾਗਜ਼ ਵੱਲ ਦੇਖਦਾ ਸਾਂ ਕਦੇ ਗਿਆਨੀ ਜੀ ਵੱਲ। ਖ਼ੈਰ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੱਸੇ ਮੁਤਾਬਿਕ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਸਿਵਲ ਲਾਈਨਜ਼ ਲੁਧਿਆਣਾ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਪ੍ਰੋ: ਢੋਡੀ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ। ਜਿਹੜਾ ਤੁਰੰਤ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਗੁਰਮੁਖੋ ਕਹਿ ਕੇ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚ ਲੈ ਗਿਆ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਉਸੇ ਹੀ ਦਿਨ, ਉਸੇ ਹੀ ਘੜੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਪੱਤਰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਕ੍ਰਿਪਾ ਮੇਰੇ ’ਤੇ ਇਹ ਹੋਈ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਕਾਲਜ ਕੈਂਪਸ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਲਈ ਕਮਰਾ ਵੀ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਸਾਜ਼ੋ-ਸਾਮਾਨ ਨਾਲ ਸਜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਦੱਸਣਾ ਕੁਥਾਂ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ ਜਿਸਦਾ ਮੈਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਗਿਆਨੀ ਰਘਬੀਰ ਸਿੰਘ ਜੀ, ਡਾ: ਐਸ. ਪੀ. ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸਨ ਜਿਹੜੇ ਇਸੇ ਕਾਲਜ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ, ਅਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਵਾਈਸ ਚਾਂਸਲਰ ਬਣੇ।

-----

ਗੁਰਮੀਤ : ਅਧਿਆਪਨ ਦੇ ਕਿੱਤੇ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਾਉਂਦਿਆਂ ਆਪਣੇ ਕੌੜੇ-ਮਿੱਠੇ ਤਜਰਬਿਆਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸੋ?

ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ : ਮੈਂ ਕਾਲਜ ਵਿਚ ਇਕੱਲਾ ਹੀ ਅਜਿਹਾ ਅਧਿਆਪਕ ਸਾਂ ਜਿਹੜਾ ਐਡਹਾਕ ’ਤੇ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਤਨਖਾਹ ਲੈਂਦਾ ਸਾਂ ਜਾਣੀ ਕਿ ਅੱਧੀ। ਮੈਂ ਅਤੇ ਐਸ. ਪੀ. ਸਿੰਘ ਇੰਨੇ ਨੇੜੇ ਹੋ ਗਏ ਇਕੱਠੇ ਹੀ ਕੈਨਟੀਨ ਵਿਚ ਚਾਹ ਪੀਣ ਜਾਂਦੇ ਅਤੇ ਵਿਹਲੇ ਸਮੇਂ ਆਏ ਗਏ ਹਰ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇ ’ਤੇ ਬਹਿਸ ਵਿਚ ਉਲਝਾ ਲੈਂਦੇ। ਸੁ਼ਗਲ ਮੇਲਾ ਵੀ ਚੱਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਤੇ ਗੰਭੀਰਤਾ ਵੀ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ। ਇਕ ਵਾਰ ਡਾ: ਐਸ. ਪੀ. ਸਿੰਘ ਮੈਨੂੰ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ ਕਿ “ਦੇਖਿਆ ਜਾਏ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਤੂੰ ਮੁਫ਼ਤ ਦੀ ਤਨਖਾਹ ਲੈਂਦੈਂ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਕੈਨਟੀਨ ਵਿਚ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਬੈਠਾ ਦੂਜਿਆਂ ਨਾਲ ਬਹਿਸ-ਮੁਬਾਹਸਾ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦੈਂ।” ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਤੁਹਾਡੀ ਗੱਲ ਬਿਲਕੁਲ ਠੀਕ ਹੈ ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਇਤਰਾਜ਼ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਤੁਹਾਨੂੰ ਤਨਖਾਹ ਪੂਰੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਹੀ ਬੈਠੇ ਹੁੰਦੇ ਹੋ। ਉਹ ਮੇਰੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਬਾਰੇ ਵੀ ਥੋੜ੍ਹਾ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਾਣਦੇ ਸਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਜਲੰਧਰ ‘ਅਜੀਤ’ ਦੇ ਦਫਤਰ ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਹਮਦਰਦ ਕਦੇ ਕਦੇ ਕਵੀ ਦਰਬਾਰ ਰਚਾਉਂਦੇ ਸਨ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉੱਥੇ ਹਾਜ਼ਰ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਕੋਈ ਰਚਨਾ ਪੜ੍ਹ ਦਿੰਦਾ। ਇਕ ਦਿਨ ਅਸੀਂ ਕਾਲਜ ਦੀ ਕੈਨਟੀਨ ਵਿਚ ਬੈਠੇ ਸਾਂ ਕਿ ਐਸ. ਪੀ. ਸਿੰਘ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਅਖਬਾਰ ਪੜ੍ਹ ਰਹੇ ਸਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਕ ਸ਼ਿਅਰ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਸੁਣਾਇਆ ਅੱਗੋਂ ਮੈਂ ਕਹੀ ਜਾਵਾਂ ਕਿ ਬਹਿਰ ਗ਼ਲਤ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੇਰੇ ਕਈ ਵਾਰ ਜਵਾਬ ਸੁਣਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਹ ਗਜ਼ਲ ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਹਮਦਰਦ ਦੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਫੇਰ ਸ਼ਿਅਰ ਸੁਣਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਕਿਹਾ ਕਿ ਬਹਿਰ ਠੀਕ ਹੈ।

-----

ਗੁਰਮੀਤ : ਤੁਸੀਂ ਧਾਰਮਿਕ ਖ਼ਿਆਲਾਂ ਦੇ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਚੱਲੇ ਖ਼ੂਨੀ ਦੌਰ ਦਾ ਤੁਹਾਡੇ ਮਨ ਉੱਤੇ ਕੀ ਅਸਰ ਹੋਇਆ?

ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ : ਕੋਈ ਵੀ ਧਰਮ ਨਫ਼ਰਤ ਨਹੀਂ ਸਿਖਾਉਂਦਾ। ਪੱਖ-ਪਾਤ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਪੁਆੜੇ ਸਮਾਜ ਤੋਂ ਸਾਂਭੇ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੇ। ਮੈਨੂੰ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬੰਦੇ ਹੀ ਬਘਿਆੜ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਧਰਮ ਦੀ ਸਾਰੀ ਮਰਿਆਦਾ ਭੁੱਲ-ਭੁਲਾ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਦਰਿੰਦੇ ਬਣਕੇ ਆਪਣੇ ਹੀ ਭਰਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਵਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਤਕਰੀਬਨ ਮੈਂ ਸਾਰੇ ਧਾਰਮਿਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿਚ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ, ਭਗਵਤ ਗੀਤਾ, ਕੁਰਾਨ, ਬਾਈਬਲ, ਧੰਮਪਦ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪੜ੍ਹੇ ਹਨ, ਵਿਚਾਰੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਦੂਜੇ ਮਨੁੱਖ ਨਾਲ ਲੜਨ ਦੀ ਕਿਧਰੇ ਵੀ ਸਿੱਖਿਆ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਫੇਰ ਵੀ ਧਰਮਾਂ ਵਾਲੇ ਅਜਿਹਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਜਿਹੜੇ ਮਾਨਵਤਾ ਨੂੰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਧਾਰਮਿਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸ਼ਰਮਿੰਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਮੇਰਾ ਮਨ ਬਹੁਤ ਵਾਰ ਵਲੂੰਧਰਿਆ ਗਿਆ। 1965 ਤੇ 1971 ਦੀਆਂ ਜੰਗਾਂ ਨੇ ਵੀ ਮੇਰੇ ਮਨ ਨੂੰ ਵਲੂੰਧਰਿਆ ਅਤੇ 1978 ਤੇ 1984 ਨੇ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨੇਜ਼ੇ ਤੇ ਟੰਗੀ ਰੱਖਿਆ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪੋ-ਆਪਣੇ ਧਰਮਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਪੱਕ ਹੋਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਪਰ ਨਾਲ ਹੀ ਨਾਲ ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਵਿਚ ਪ੍ਰਪੱਕ ਹੋਣ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ।

-----

ਗੁਰਮੀਤ : ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਨੈਕਸਲਾਈਟ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਮੂਵਮੈਂਟ ਚੱਲੀਆਂ, ਦੋਵਾਂ ਵਿਚ ਕੀ ਅੰਤਰ ਸੀ?

ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ : ਦੋਵਾਂ ਹੀ ਲਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਗੱਲ ਸਾਂਝੀ ਸੀ, ਪਰ ਮਾੜੀ ਵੀ ਸੀ ਕ਼ਤਲ ਕਰਨ ਦੀ। ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਮਨੁੱਖ ਤੋਂ ਉਸ ਦੇ ਜਿਊਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਬਿਨਾ ਕਿਸੇ ਅਧਿਕਾਰ ਤੋਂ ਖੋਹ ਰਹੇ ਸਨ। ਨਕਸਲੀ ਇਹ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਉਹ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਬਰਾਬਰਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਲੁੱਟ-ਖਸੁੱਟ ਬੰਦ ਕਰਨੀ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਖੜ੍ਹੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੁੱਖ-ਸੁੱਖ ਵਿਚ ਭਾਈਵਾਲ ਬਣਨ ਦੇ ਇਛੁੱਕ ਹਨ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਿਨਾ ਕਿਸੇ ਵੱਡੀ ਤਿਆਰੀ ਤੋਂ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਦੇ ਕ਼ਤਲ ਕਰਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਤਾਂ ਸਾਰੀ ਖੇਡ ਵਿਗੜ ਗਈ। ਸਿੱਖ ਲਹਿਰ ਦਾ ਮੰਤਵ ਮੋਟੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਕਾਇਮ ਕਰਨਾ ਸੀ ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਕਹਿਣਾ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਸੌਖਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਨੂੰ ਸਾਕਾਰ ਕਰਨਾ ਸ਼ਾਇਦ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਕੰਮ ਹੈ, ਜੋ ਸ਼ਾਇਦ ਕਦੇ ਵੀ ਸਿਰੇ ਨਹੀਂ ਚੜ੍ਹ ਸਕਦਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਦੋਂ ਇਕ ਫਿਰਕੇ ਦੇ ਲੋਕ ਮਾਰਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਇਹ ਤਾਂ ਰੱਬ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਹੋ ਗਏ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਜਿਹੜੀ ਜਾਨਦਾਰ ਚੀਜ਼ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਣਾਈ ਹੀ ਨਹੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ।

-----

ਗੁਰਮੀਤ : ਅਧਿਆਪਨ ਦਾ ਕਿੱਤਾ ਕਰਦਿਆਂ ਤੁਸੀਂ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਕਿਵੇਂ ਆਏ?

ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ : ਗੱਲ ਏਦਾਂ ਹੋਈ ਕਿ ਆਰ. ਕੇ . ਆਰੀਆ ਕਾਲਜ ਲੁਧਿਆਣਾ ਵਿਚ ਮੈਂ ਸਾਲਾਨਾ ਇਮਤਿਹਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਡਿਪਟੀ ਸੁਪਰਡੈਂਟ ਲੱਗ ਗਿਆ। ਉੱਥੇ ਇਕ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਡਿਊਟੀ ਦੇ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਕਿ ਇਕ ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਡੈਸਕ ਉੱਤੇ ਹੀ ਰੁਮਾਲ ਥੱਲੇ ਚਾਕੂ ਲੁਕੋਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਮੇਰੀ ਨਜ਼ਰ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਫੜ ਲਿਆ। ਮੈਂ ਉਸ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਪਰ ਉਸਨੇ ਮੇਰਾ ਕਹਿਣਾ ਨਾ ਮੰਨਿਆਂ। ਮੈਂ ਸੁਪਰਡੈਂਟ ਕੋਲ ਸੁਨੇਹਾ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੀ ਮੁੰਡੇ ਦੇ ਵੱਟ ਕੇ ਚਮੇੜ ਮਾਰੀ ਅਤੇ ਪੇਪਰ ਖੋਹ ਕੇ ਕਮਰਿਉਂ ਬਾਹਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਚੰਗਾ ਵੀ ਲੱਗਾ ਪਰ ਨਾਲ ਹੀ ਮੇਰਾ ਮਨ ਬਹੁਤ ਦੁਖੀ ਹੋਇਆ ਕਿ ਮੇਰੇ ਕਾਰਨ ਇਕ ਮੁੰਡੇ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਖ਼ਰਾਬ ਹੋ ਗਿਆ। ਪਰ ਉੱਥੋਂ ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿਚ ਇਹ ਗੱਲ ਜ਼ਰੂਰ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈ ਕਿ ਮੈਂ ਇਸ ਪਿਆਰੇ ਕਿੱਤੇ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਾਂਗਾ। ਮੈਨੂੰ ਅਧਿਆਪਨ ਦਾ ਕੰਮ ਛੱਡਣਾ ਹੀ ਪਵੇਗਾ। ਇੱਥੇ ਵੀ ਡਾ: ਐਸ. ਪੀ. ਸਿੰਘ ਨੇ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਨਵੇਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ ‘ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ’ ਵਿਚ ਬਤੌਰ ਸਬ-ਐਡੀਟਰ ਦੀ ਪੋਸਟ ਦਿਵਾ ਦਿੱਤੀ। ਮੇਰੀ ਇੰਟਰਵਿਊ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਈ ਗਈ। ਮੈਂ ਛੇਤੀ ਹੀ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋ ਗਿਆ।

-----

ਗੁਰਮੀਤ : ਪੱਤਰਕਾਰ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਤੁਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲਹਿਰਾਂ ਬਾਰੇ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿਚ ਕੀ ਕੁੱਝ ਲਿਖਿਆ?

ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ : ਅਖ਼ਬਾਰ ਦਾ ਹਰ ਬੰਦਾ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਬਾਰੇ ਨਹੀਂ ਲਿਖਦਾ, ਹਰ ਘਟਨਾ ਬਾਰੇ ਨਹੀਂ ਲਿਖਦਾ ਅਤੇ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਬਾਰੇ ਨਹੀਂ ਲਿਖਦਾ। ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਇੱਥੇ ਦੱਸਣਾ ਬੜਾ ਹੀ ਦਿਲਚਸਪ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਮੈਂ ਅਤੇ ਮੇਰਾ ਅਖ਼ਬਾਰੀ ਸਾਥੀ ਜਗਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਿੱਧੂ ਅਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਨਿਵਾਸ ਵਿਚ ਸੰਤ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਇੰਟਰਵਿਊ ਲੈਣ ਗਏ। ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦੇ ਚਹੇਤੇ ਭਾਈ ਅਮਰੀਕ ਸਿੰਘ ਮੇਰੇ ਮਿੱਤਰ ਸਨ ਅਤੇ ਬੁੱਧੀਮਾਨ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਰਕੇ ਸਾਨੂੰ ਛੇਤੀ ਸਮਾਂ ਮਿਲ ਗਿਆ। ਅਕਾਲੀ ਆਗੂ ਬਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਮਿਨਹਾਸ ਸੰਤਾ ਦੇ ਮੰਜੇ ਸਾਹਮਣੇ ਭੁੰਜੇ ਹੀ ਬੈਠੇ ਸਨ। ਸੰਤਾਂ ਨੇ ਸਾਡਾ ਮਨੋਰਥ ਜਾਨਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਗਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਿੱਧੂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਤੂੰ ਦਾਹੜੀ ਮੁੰਨੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਜਿਸ ਦਾ ਸਿੱਧੂ ਨੇ ਤੁਰੰਤ ਹੀ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਬਾਬਾ ਜੀ ਰੱਖ ਲਵਾਂਗੇ। ਫਿਰ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਮੇਰੇ ’ਤੇ ਮਿਹਰਬਾਨ ਹੋਈ ਤੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ ਕਿ ਤੂੰ ਤੁੰਨੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਮੈਂ ਤੁਰੰਤ ਕਿਹਾ ਕਿ ਬਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਮਿਨਹਾਸ ਦੀ ਵੀ ਤੁੰਨ੍ਹੀ ਹੋਈ ਦਾਹੜੀ ਖੁਲ੍ਹਵਾ ਦਿਉ ਮੈਂ ਵੀ ਖੋਲ੍ਹ ਦੇਵਾਂਗਾ। ਉੱਥੇ ਤਣੀਆਂ ਹੋਈਆ ਅਸਾਲਟਾਂ ਦੀ ਛਾਂ ਥੱਲੇ ਸੰਤਾਂ ਦੀ ਇੰਟਰਵਿਊ ਲਈ ਗਈ। ਬੜੇ ਤਿੱਖੇ ਸਵਾਲ ਸਨ ਤੇ ਸੰਤਾਂ ਨੇ ਜਵਾਬ ਵੀ ਪੂਰੀ ਗਰਮੀ ਨਾਲ ਦਿੱਤੇ। ਪਰ ਦੁੱਖ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਾਇਦ ਤਿੱਖੇ ਸਵਾਲਾਂ ਦੀ ਹੋੜ ਕਾਰਨ ਉਸ ਇੰਟਰਵਿਊ ਨੂੰ ਅਖ਼ਬਾਰ ਵਿਚ ਥਾਂ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਸਕੀ।

-----

ਲੜੀ ਜੋੜਨ ਲਈ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦਾ ਦੂਜਾ ਭਾਗ ਹੇਠਲੀ ਪੋਸਟ ‘ਚ ਦੇਖੋ ਜੀ।