ਬਲਰਾਜ ਸਿੱਧੂ – ਰਾਮ ਸਰੂਪ ਅਣਖੀ ਨਾਲ਼ ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ - ਮੁਲਾਕਾਤ

ਅਣਖੀ ਨਾਲ਼ ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ:

ਮੁਲਾਕਾਤੀ: ਬਲਰਾਜ ਸਿੱਧੂ

ਬਲਰਾਜ : ਅਣਖੀ ਜੀ, ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਇਸ ਸੱਜਰੀ ਚੋਣਵੀਆਂ ਇਕਵੰਜਾ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੀ ਛਪੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਚਿੱਟੀ ਕਬੂਤਰੀ’ ’ਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖ ਕੇ ਕਹੋ ਕਿ ਮੈਂ ਜੋ ਕੁਝ ਕਹੂੰਗਾ ਸਿਰਫ਼ ਸੱਚ ਕਹੂੰਗਾ ਤੇ ਸੱਚ ਤੋਂ ਸਿਵਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਹੂੰਗਾ।

ਅਣਖੀ: ਮੈਂ ਜੋ ਕੁਝ ਕਹੂੰਗਾ ਸਿਰਫ਼ ਸੱਚ ਕਹੂੰਗਾ ਤੇ ਸੱਚ ਤੋਂ ਸਿਵਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਹੂੰਗਾ।

-----

ਬਲਰਾਜ - ਤੁਹਾਨੂੰ ਲਿਖਣ ਦੀ ਚੇਟਕ ਕਿਵੇਂ ਤੇ ਕਦੋਂ ਲੱਗੀ?

ਅਣਖੀ - ਜਦੋਂ ਮੇਰੀ ਉਮਰ ਪੰਜ ਛੇ ਸਾਲ ਦੀ ਸੀ। ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਮੇਰੀ ਮਾਸੀ ਦਾ ਮੁੰਡਾ ਚੇਤ ਰਾਮ ਰਹਿੰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਮੇਰੇ ਬਾਪੂ ਨਾਲ ਖੇਤੀ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਗੁਰਮੁਖੀ ਪੜ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਤੇ ਉਹਨੂੰ ਕਿੱਸੇ ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਸ਼ੌਂਕ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਹਾਣੀ ਮੁੰਡਿਆਂ ਦੀ ਮਹਿਫ਼ਿਲ ਵਿੱਚ ਉਹ ਗਾ ਕੇ ਪੜ੍ਹਦਾ। ਮੈਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਉਹ ਗਾਉਂਦਾ ਚੰਗਾ-ਚੰਗਾ ਲੱਗਦਾ। ਫੇਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਣਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਚੇਤ ਰਾਮ ਤਾਂ ਡਾਕੂਆਂ ਵਿੱਚ ਜਾ ਰਲ਼ਿਆ ਅਤੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਜੋ ਉਹ ਕਿੱਸੇ ਛੱਡ ਗਿਆ। ਉਹ ਮੈਂ ਆਪ ਪੜ੍ਹੇ। ਉਹਨਾਂ ਕਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਹੀਰ ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪਸੰਦ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਵੀ ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਵਾਂਗ ਤੁਕਾਂ ਜੋੜ ਸਕਦਾ ਹੋਵਾਂ। ਮੈਂ ਨੌਵੀਂ ਦਸਵੀ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਦਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਮੇਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਆਈ ਪਹਿਲੀ ਮੁਹੱਬਤ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਬੈਂਤਾਂ ਲਿਖਣ ਲੱਗਿਆ। ਇਹ ਵਾਰਿਸ਼ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਸਟਾਇਲ ਦੀਆਂ ਹੀ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਲੁਧਿਆਣੇ ਤੋਂ ਇੱਕ ਸਪਤਾਹਿਕ ਪਰਚਾ ਲਲਕਾਰ ਛਪਦਾ ਸੀ। ਉਥੇ ਮੈਂ ਆਪਣੀਆਂ ਬੈਂਤਾਂ ਭੇਜਦਾ ਤੇ ਛਪ ਜਾਂਦੀਆਂ। ਬਸ ਇਹੀ ਮੇਰੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਸੀ।

-----

ਬਲਰਾਜ - ਤੁਸੀਂ ਆਪਣਾ ਸਾਹਿਤਕ ਸਫ਼ਰ ‘ਮਟਕ ਚਾਨਣਾ’(1957) ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਤੋਂ ਆਰੰਭ ਕਰਕੇ ਬੜੀ ਸਰਗਰਮੀ ਨਾਲ ਦੋ ਤਿੰਨ ਹੋਰ ਸੰਗ੍ਰਿਹ ਛਪਵਾਏ ਤੇ ‘ਮੇਰੇ ਕਮਰੇ ਦਾ ਸੂਰਜ’ (1966) ਰਚਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਤਿਲਾਂਜਲੀ ਕਿਉਂ ਦੇ ਦਿੱਤੀ?

ਅਣਖੀ -ਮੈਂ ਲੱਗਭਗ ਪੰਦਰਾਂ ਸਾਲ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇੱਕ ਸਮੇਂ ’ਤੇ ਆ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਣ ਲੱਗਿਆ ਜਿਵੇਂ ਕਵਿਤਾ ਰਾਹੀਂ ਮੈਂ ਪੇਸ਼ ਨਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੋਵਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਲੱਗਦਾ ਕਿ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਆਕਾਸ਼ ਉਡਾਰੀਆਂ ਜਹੀਆਂ ਮਾਰ ਕੇ ਮੈਂ ਝੂਠ ਬੋਲ ਰਿਹਾ ਹੋਵਾਂ। ਕਹਾਣੀ ਮੈਂ ਕਦੇ-ਕਦੇ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਲਿਖਦਾ ਸੀ। ਮੇਰਾ ਪਹਿਲਾਂ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ‘ਸੁੱਤਾ ਨਾਗ’ (1966) ਛਪਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੇਰੀਆਂ ਚਾਰ-ਚਾਰ ਕਹਾਣੀਆਂ ਆਰਸੀ ਤੇ ਪ੍ਰੀਤਲੜੀ ਵਿੱਚ ਛਪ ਚੁਕੀਆਂ ਸਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਰਕੇ ਮੈਨੂੰ ਸਮਕਾਲੀ ਲੇਖਕਾਂ ਅਤੇ ਪਾਠਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਵਧੀਆ ਹੁੰਗਾਰਾ ਮਿਲਿਆ ਸੀ। ਕਹਾਣੀ ਲਿਖਣ ਨਾਲ ਜੋ ਤਸੱਲੀ ਮਿਲਦੀ ਸੀ। ਉਹ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸੀ। ‘ਸੁੱਤਾ ਨਾਗ’ ਦੀ ਇੱਕ ਹਜ਼ਾਰ ਦੀ ਐਡੀਸ਼ਨ ਦੋ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਵਿੱਕ ਗਈ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੀ ਮੰਗ ਜ਼ਿਆਦੈ ਤੇ ਫੇਰ ਮੈਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਹੀ ਲਿਖਦਾ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਦੂਜਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ 1967 ਤੇ ਤੀਜਾ 1968 ਵਿੱਚ ਛਪ ਗਿਆ। ਕਹਾਣੀ ਲਿਖਣ ਦਾ ਸਿਲਸਲਾ ਐਨਾ ਵੱਧ ਗਿਆ ਕਿ ਕਵਿਤਾ ਛੁੱਟ ਗਈ।

-----

ਬਲਰਾਜ - ਕਹਾਣੀ ਲਿਖਣ ਦਾ ਤੁਹਾਡਾ ਪਰੋਸੈਸ (ਤਰੀਕਾ) ਕੀ ਹੈ?

ਅਣਖੀ -ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਣ ਲਈ ਮੂਡ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਕਹਾਣੀ ਤੇ ਨਾਵਲ ਲਿਖਣ ਲਈ ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਅਜਿਹੀ ਕੋਈ ਸਮੱਸਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪਿਛਲੇ ਕੁੱਝ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖਣ ਦਾ ਮੇਰਾ ਤਰੀਕਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਕਹਾਣੀ ਸੁੱਝਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਸਦਾ ਖਾਕਾ ਤਿਆਰ ਕਰ ਲੈਂਦਾਂ। ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਵੱਲੋਂ ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਮੰਗ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਖਾਕੇ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਕਦੇ ਵੀ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖ ਲੈਂਦਾ ਹਾਂ। ਲਿਖਣ ਸਮੇਂ ਮੈਨੂੰ ਦੋ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਹੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਸਮਾਂ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਮੇਰੀ ਸਿਹਤ ਠੀਕ ਹੋਵੇ। ਕਹਾਣੀ ਬਣਾਉਣ ਵੇਲੇ ਮੈਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹਦੇ ਅੰਤ ਦਾ ਨਿਰਣਾ ਕਰਦਾਂ। ਫਿਰ ਜਦੋਂ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖਣ ਵੇਲੇ ਮੇਰਾ ਦਿਮਾਗ਼ੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਇਹੀ ਹੁੰਦੈ ਕਿ ਕਹਾਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ। ਪਾਠਕ ਬੜੀ ਕਮਾਲ ਦੀ ਚੀਜ਼ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਕੋਈ ਵੀ ਕਹਾਣੀ ਪੜ੍ਹਣ ਲੱਗਦੈ, ਜੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਕਹਾਣੀ ਉਹਨੂੰ ਨਾ ਫੜੇ ਤਾਂ ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ ਉਥੇ ਹੀ ਛੱਡ ਦੇਵੇਗਾ। ਸੋ ਮੇਰੇ ਲਈ ਵੱਡਾ ਟੀਚਾ ਇਹੀ ਹੁੰਦੈ ਕਿ ਪਾਠਕ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਸਿਰੇ ਤੱਕ ਪੜ੍ਹੇ। ਕਹਾਣੀ ਮੈਂ ਦੋ ਤਿੰਨ ਬੈਠਕਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਾ ਲੈਂਦਾਂ ਹਾਂ। ਫਿਰ ਉਸ ਦੀ ਪ੍ਰੈੱਸ ਕਾਪੀ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਾਂਟ-ਸ਼ਾਂਟ ਵੀ ਕਰਦਾਂ। ਜੇ ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚੋਂ ਮੇਰੀ ਕਹਾਣੀ ਕੋਈ ਨਾ ਸੁਣੇ ਤਾਂ ਛਪਣ ਲਈ ਭੇਜਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਕਹਾਣੀ ਸਾਹਮਣੀ ਕੰਧ ਨੂੰ ਹੀ ਸੁਣਾ ਲੈਂਦਾ ਹਾਂ।

-----

ਬਲਰਾਜ - ਤੁਸੀਂ ਕਹਾਣੀ ਤੋਂ ਨਾਵਲ ਵੱਲ ਕਿਵੇਂ ਮੁੜੇ?

ਅਣਖੀ -ਬਰਨਾਲੇ ਤੋਂ ਇੱਕ ਤ੍ਰੈਮਾਸਿਕ ਪਰਚਾ ‘ਪ੍ਰਤੀਕ’ ਨਿਕਲਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਾਰ ਮੇਰੀ ਕਹਾਣੀ ‘ਅਸ਼ਕੇ ਬੁੜ੍ਹੀਏ ਤੇਰੇ’ ਛਪੀ। ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਬੰਬਈ ਰਹਿੰਦੇ ਸੁਖਵੀਰ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖੀ ਕਿ ਤੇਰੇ ਵਿੱਚ ਨਾਵਲ ਲਿਖਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਮੈਂ ਬੰਬਈ ਗਿਆ ਤਾਂ ਬਲਰਾਜ ਸਾਹਨੀ ਅਤੇ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕੰਵਲ ਨੇ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਇਹੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਪੜ੍ਹਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਨਾਨਕ ਸਿੰਘ, ਕੰਵਲ, ਨਰੂਲਾ ਆਦਿ ਦੇ ਨਾਵਲ ਪੜ੍ਹੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਨਾਵਲ ਜਿਹੀ ਵੱਡੀ ਰਚਨਾ ਮੈਂ ਕਦੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲਿਖ ਸਕਾਂਗਾ। ਫਿਰ ਮੈਂ ਇੱਕ ਨਾਵਲ ਲਿਖਿਆ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਕੱਚਾ ਖਰੜਾ ਸੁਖਵੀਰ ਜੀ ਨੂੰ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ। ਸੁਖਵੀਰ ਦਾ ਖ਼ਤ ਆਇਆ ਕਿ ਇਸ ਨਾਵਲ ਦੇ ਤਾਂ ਅਖ਼ੀਰ ਵਿੱਚ ਦੋ ਹਿੱਸੇ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਤੂੰ ਇਹਨੂੰ ਇੱਕ ਨਾਵਲ ਬਣਾ। ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਪਰ ਮੈਥੋਂ ਇਉਂ ਹੋ ਨਾ ਸਕਿਆ। ਅਖੀਰ ਮੈਂ ਉਸ ਨਾਵਲ ਨੂੰ ਚੁੱਲ੍ਹੇ ਦੀ ਭੇਟ ਹੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਫੇਰ ਇੱਕ ਹੋਰ ਨਾਵਲ ‘ਪਰਦਾ ਤੇ ਰੌਸ਼ਨੀ’ (1970) ਲਿਖਿਆ। ਇਸ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਹੁੰਗਾਰ ਮਿਲਿਆ। ਪਰ ਨਾਵਲਕਾਰ ਵਜੋਂ ਮੇਰੀ ਪਹਿਚਾਣ ਮੇਰੇ ਦੂਜੇ ਨਾਵਲ ‘ਸੁਲਗਦੀ ਰਾਤ’ (1978) ਛਪਣ ਨਾਲ ਹੀ ਬਣੀ। ਤੁਸੀਂ ਪੁੱਛਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖਦੇ ਲਿਖਦੇ ਨਾਵਲ ਕੰਨੀ ਕਿਵੇਂ ਪਰਤ ਗਏ। ਇਸਦਾ ਵੱਡਾ ਕਾਰਣ ਇਹ ਵੀ ਸੀ ਕਿ ਨਾਵਲ ਲਿਖਣ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਹਨੀ ਤੌਰ ਉਤੇ ਜੋ ਖੁੱਲ੍ਹਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਸਨ, ਉਹ ਕਹਾਣੀ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਕਹਾਣੀ ਇੱਕ ਤੈਅਸ਼ੁਦਾ ਬੰਦਿਸ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

-----

ਬਲਰਾਜ - ਤੁਹਾਡਾ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਵਲ 1970 ਵਿਚ ਛਪਿਆ ਤੇ ਦੂਜਾ 1978 ਵਿੱਚ ਛਪਿਆ। ਇਹ ਐਨੇ ਲੰਬੇ ਅੰਤਰਾਲ ਦਾ ਕਾਰਣ?

ਅਣਖੀ -ਦੂਜਾ ਨਾਵਲ ‘ਸੁਲਗਦੀ ਰਾਤ’ ਛਪਿਆ ਭਾਵੇਂ 1978 ਵਿਚ, ਪਰ ਮੈਂ ਇਸ ਨੂੰ 74-75 ਵਿੱਚ ਹੀ ਲਿਖ ਲਿਆ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਇਹ ਨਾਵਲ ਲਿਖਿਆ। ਉਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮੇਰੀ ਸੁਰਗਵਾਸੀ ਪਤਨੀ ਸਖ਼ਤ ਬਿਮਾਰ ਸੀ। ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਮੇਰੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿੱਚ ਸੁਲਗਦੀ ਰਾਤ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਬੋਝ ਬਣ ਕੇ ਬੈਠੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਮੈਂ ਇਸ ਬੋਝ ਤੋਂ ਛੇਤੀ ਮੁਕਤ ਹੋਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਾਂ। ਘਰ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਸੋਗੀ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਸਮਾਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਰਾਤ ਨੂੰ ਨੀਂਦ ਵੀ ਨਾ ਆਉਂਦੀ। ਮੈਂ ਨਾਵਲ ਥੋੜ੍ਹੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਮੁਕਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ‘ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ’ ਨਾਂ ਦਾ ਮਾਸਿਕ ਪੱਤਰ ਬੜੀ ਚੜ੍ਹਤ ਨਾਲ ਛਪਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਮਾਸਿਕ ਪੱਤਰ ਹਰ ਵਾਰ ਇੱਕ ਪੂਰਾ ਨਾਵਲ ਵੀ ਛਾਪਦਾ ਸੀ। ‘ਸਲਗਦੀ ਰਾਤ’ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਉਥੇ ਛਪਿਆ। ਇਸ ਦੀ ਪ੍ਰਸੰਸਾ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਖ਼ਤ ਛਪੇ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਦੂਗਣੇ ਤਿੱਗਣੇ ਖ਼ਤ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਆਏ। ‘ਸੁਲਗਦੀ ਰਾਤ’ ਨੂੰ ਭਾਸਾ ਵਿਭਾਗ ਪੰਜਾਬ ਨੇ ਉਸ ਸਾਲ ਦੇ ਵਧੀਆ ਨਾਵਲ ਦਾ ਐਵਾਰਡ ਵੀ ਦਿੱਤਾ। ਹਿੰਦੀ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿਧ ਅਖ਼ਬਾਰ ‘ਜਨਸੱਤਾ’ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਛਾਪਿਆ। ਹਿੰਦੀ ਤੋਂ ਇਹ ਨਾਵਲ ਗੁਜਰਾਤੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਛਪਿਆ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦੀਆਂ ਗਰੈਜੂਏਟ ਕਲਾਸਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਿਲੇਬਸ ਵਜੋਂ ਵੀ ਪੜ੍ਹਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।

-----

ਬਲਰਾਜ - ਨਾਵਲ ਦੀ ਯੋਜਨਾਬੰਦੀ ਕਿਵੇਂ ਕਰਦੇ ਹੋ?

ਅਣਖੀ -ਨਾਵਲ ਮੇਰੇ ਲਈ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਜਰਨੈਲ ਵਾਂਗ ਲੜਨ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਨਾਵਲ ਲਿਖ ਰਿਹਾ ਹੋਵਾਂ ਤਾਂ ਲਗਾਤਾਰ ਨਿਰੰਤਰ ਲਿਖਦਾ ਹਾਂ। ਉਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਨਾ ਅਖ਼ਬਾਰ ਪੜ੍ਹਦਾ ਹਾਂ। ਨਾ ਰੇਡੀਉ ਸੁਣਦਾ ਹਾਂ, ਨਾ ਟੀ ਵੀ ਦੇਖਦਾ ਹਾਂ। ਘਰ ਵਿੱਚ ਆਏ ਬੇਮਤਲਬ ਮਹਿਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਟਾਲ਼ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਘਰੋਂ ਬਾਹਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲਦਾ। ਨਾਵਲ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਕਈ-ਕਈ ਸਾਲ ਮੇਰੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿੱਚ ਰਿਝਦੀ ਪੱਕਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਨਾਵਲ ਦੇ ਨੋਟਿਸ ਕਦੇ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਇਹ ਸਾਰਾ ਕੰਮ ਦਿਮਾਗ਼ ਦੇ ਕੰਪਿਊਟਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸੇਵ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਨਾਵਲ ਦੇ ਖ਼ਾਸ-ਖ਼ਾਸ ਪਾਤਰਾਂ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਪਹਿਲਾਂ ਨਿਸਚਿਤ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਿਰਦਾਰ ਨਿਭਾਉਣਗੇ। ਨਾਵਲ ਦੇ ਅੰਤ ਬਾਰੇ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਪਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਵਾਹ ਲੱਗਦੀ ਮੈਂ ਪਾਤਰਾਂ ਨੂੰ ਫਲੈਟ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦਿੰਦਾ। ਮੇਰਾ ਲਿਖਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸਵੇਰੇ ਚਾਰ ਵਜੇ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਰਾਤ ਦੇ ਦੱਸ ਗਿਆਰਾਂ ਵਜੇ ਤੱਕ ਚੱਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਮੈਂ ਦੋ ਘੰਟੇ ਸੌਂ ਵੀ ਲੈਂਦਾ ਹਾਂ। ਹਰ ਰੋਜ਼ ਸਕੂਲੀ ਕਾਪੀ ਦੇ ਵੀਹ ਸਫੇ ਲਿਖਦਾ ਹਾਂ। ਜਦੋਂ ਨਾਵਲ ਮੁਕੰਮਲ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਕਾਪੀਆਂ ਦਾ ਬਸਤਾ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਅਲਮਾਰੀ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਕੁਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ ਨਾਵਲ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੜ੍ਹਦਾ ਹਾਂ ਜਿਵੇਂ ਇਹ ਕਿਸੇ ਦੂਜੇ ਲੇਖਕ ਦੀ ਰਚਨਾ ਹੋਵੇ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਪੈਰੇ ਦੇ ਪੈਰ੍ਹੇ ਕੱਟੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਨਵੇਂ ਪੈਰੇ ਤੇ ਵਾਕ ਹਾਸ਼ੀਏ ਵਿੱਚ ਲਿਖਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਨਵੇਂ ਸਫੇ ਲਿਖ ਕੇ ਕਾਪੀ ਵਿੱਚ ਜੋੜ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਨਾਵਲ ਜਦੋਂ ਛਪਣ ਭੇਜਣਾ ਹੋਵੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਕੱਚੇ ਖਰੜੇ ਨੂੰ ਫੇਰ ਪੜ੍ਹਦਾ ਹਾਂ। ਪਰੈਸ ਕਾਪੀ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਵੇਲੇ ਵੀ ਫਿਕਰਿਆਂ ਦੀ ਕਾਂਟ-ਛਾਂਟ ਹੁੰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਸੋਧ-ਸਧਾਈ ਤਾਂ ਪਰੂਫ ਪੜ੍ਹਨ ਵੇਲੇ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।

-----

ਬਲਰਾਜ - ਸਾਹਿਤ ਸਿਰਜਣਾ ਵਿੱਚ ਮਸਰੂਫ਼ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਕਹਾਣੀ ਪੰਜਾਬ ਪਰਚਾ ਕੱਢਣ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਕਿਵੇਂ ਆਇਆ। ਇਸ ਪਿਛੇ ਕੀ ਮਕਸਦ ਸੀ?

ਅਣਖੀ -ਕਹਾਣੀ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਕਰਾਂਤੀ ਪਾਲ ਦੇ ਦਿਮਾਗ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਸਰਕਾਰੀ ਨੌਕਰੀ ਤੋਂ ਰਿਟਾਇਰ ਹੋਣ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ਵਿਹਲਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਬੇਰੋਜ਼ਗਾਰ। ਪਰਚੇ ਦੇ ਕੁਝ ਅੰਕ ਹੀ ਛਪੇ ਸਨ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲ਼ ਗਈ ਅਤੇ ਕਹਾਣੀ ਪੰਜਾਬ ਮੇਰੇ ਲਈ ਇੱਕ ਮਕਸਦ ਬਣ ਗਿਆ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਪਰਚੇ ਵੀ ਛਪ ਰਹੇ ਸਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕਹਾਣੀਆਂ ਤਾਂ ਛਪਦੀਆਂ ਸਨ। ਪਰ ਕਹਾਣੀ ਅਤੇ ਕਹਾਣੀਕਾਰਾਂ ਬਾਰੇ ਬੱਝਵੇਂ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਗੱਲ ਘੱਟ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਕਹਾਣੀ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮੂਲ ਮਨੋਰਥ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਵਧੀਆ ਕਹਾਣੀਆਂ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਣ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਕਹਾਣੀਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਚੰਗੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਜਿਸ ਮੰਤਵ ਲਈ ਮੈਂ ਇਹ ਪਰਚਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਚਾਹੇ ਉਹਦੇ ਵਿੱਚ ਸੌ ਫ਼ੀਸਦੀ ਹਾਲੇ ਕਾਮਯਾਬ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ, ਪਰ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਜਾਰੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਇਸ ਪਰਚੇ ਨੂੰ ਉਸ ਬੁਲੰਦੀ ਤੱਕ ਲੈ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਜਦੋਂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਲੇਖਕ ਦਾ ਛਪਣਾ ਇੱਕ ਮਾਣ ਤੇ ਫ਼ਖ਼ਰ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੋਵੇ।

-----

ਬਲਰਾਜ - ਇੰਗਲੈਂਡ ਆਉਣ ਦਾ ਉਦੇਸ਼?

ਅਣਖੀ -ਮੈਂ ਪੰਜ ਕੁ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਇਥੇ ਆਇਆ ਸੀ। ਉਦੋਂ ਦੋ ਕੁ ਮਹੀਨੇ ਹੀ ਰਹਿ ਸਕਿਆ। ਮੈਂ ਦੇਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਪਿਛਲੇ ਚਾਲੀ ਪੰਤਾਲੀ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਏਥੇ ਰਹਿ ਕੇ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਸਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ? ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਰਹਿਣੀ-ਬਹਿਣੀ ਉੱਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਕਲਚਰ ਦਾ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਾ ਉਧਰ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇਹ ਲੋਕ ਕੀ ਅਸਰ ਛੱਡ ਰਹੇ ਹਨ? ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦਾ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਉਤੇ ਕੀ ਪਰਛਾਵਾਂ ਹੈ। ਮੈਂ ਇਹ ਸਭ ਇਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਡੂੰਘੀ ਨੀਜ਼ ਨਾਲ ਅਧਿਐਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਮੇਰੀ ਲਗਭਗ ਸਾਰੀ ਰਚਨਾ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਬਾਰੇ ਹੈ। ਹੁਣ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਿਆ ਜਾਵੇ। ਵਲੈਤ ਵਿੱਚ ਵਸਦੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਇੱਕ ਨਾਵਲ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣਾਵਾਂ।

-----

ਬਲਰਾਜ - ਤੁਹਾਡੀ ਕਹਾਣੀ ਇੱਕ ਦਲੇਰ ਔਰਤ ਦਾ ਅੰਤ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਮਹਿਸੂਸ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਉਹ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਇਹ ‘ਲੂਜ਼ ਐਂਡ’ ਕਿਉਂ ਛੱਡਿਆ?

ਅਣਖੀ -ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਕੋਈ ਇੱਕ ਫਾਰਮ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਕਦੇ ਤਕਨੀਕ ਸੀ ਕਿ ਲੇਖਕ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਭੂਮਿਕਾ ਬੰਨ੍ਹਦਾ ਜਾਂ ਕੋਈ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਚਿਤਰਣ ਕਰਦਾ। ਫੇਰ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਕੇ ਸਿਖ਼ਰ ਉਤੇ ਲੈ ਜਾਂਦਾ। ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਅੰਤ ਇੱਕ ਝਟਕੇ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ। ਉਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਮਿਆਦ ਲੰਘ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨਾਟਕੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਉਹਦਾ ਕੋਈ ਕਲਾਈਮੈਕਸ ਹੋਵੇ। ਇਹ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਝਟਕੇ ਨਾਲ ਖ਼ਤਮ ਹੋਵੇ। ਅੱਜ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਤੁਰਦੀ ਹੈ। ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਖੁੱਲ੍ਹਾ-ਮੂੰਹ ਰਹਿ ਜਾਣਾ ਸੁਭਾਵਕ ਹੀ ਹੈ।ਇਸੇ ਤਕਨੀਕ ਨੂੰ ਮੈਂ ਹੋਰ ਕੁਝ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਰਤਿਆ ਹੈ।

-----

ਬਲਰਾਜ - ..’.ਤੇ ਦੇਵਤਾ ਪ੍ਰਸੰਨ ਸੀ’ ਕਹਾਣੀ ਤੁਹਾਡੇ ਖੇਤਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ? ਉਸ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਕਿਵੇਂ ਹੋਈ?

ਅਣਖੀ -ਇੱਕ ਵਾਰ ਮੈਂ ਦਿੱਲੀ ਸ਼੍ਰੀ ਮਤੀ ਵਿਜੈ ਚੌਹਾਨ ਦੇ ਘਰ ਬੈਠਾ ਸਾਂ। ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਜਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਦੀਨਾਨਗਰ ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਵੱਲੋਂ ਆਪਣੇ ਦੋ ਪੁੱਤਰਾਂ ਦੀ ਨਰਬਲੀ ਦੇਣ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਚੱਲ ਰਹੀ ਸੀ। ਵਿਜੈ ਚੌਹਾਨ ਹੈਰਾਨ ਸੀ ਕਿ ਸਦੀਆਂ ਪੁਰਾਣੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਅੱਜ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕਿਉਂ ਵਾਪਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਉਹ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ ਕਿ ਨਰਬਲੀ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਕੋਈ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖੀ ਜਾਵੇ। ਕਹਾਣੀ ਲਿਖਣ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਕਿਹਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਵਿੱਚ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਾਨ੍ਹ ਵਾਂਗ ਛੱਡੇ ਨੌਜਵਾਨ ਵਾਲੀ ਘਟਨਾ ਮੈਂ ਪੁਰਾਤਨ ਬਿਸ਼ਨੋਈ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚੋਂ ਲਈ। ਬਾਕੀ ਦੀ ਸਾਰੀ ਕਹਾਣੀ ਕਲਪਨਾਤਮਿਕ ਹੈ। ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਇਹੀ ਬਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਪਹਿਲਾਂ ਹੈ ਅਤੇ ਰਸਮੋ-ਰਿਵਾਜ਼ ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤੇ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਰਹੁ-ਰੀਤਾਂ ਵਾਧੂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹਨ।

-----

ਬਲਰਾਜ –‘ਅਧੂਰੀ ਬਹਿਸ ਦਾ ਜ਼ਹਿਰ’ ਤੁਹਾਡੀ ਕਹਾਣੀ ਰੂਪਕ ਪੱਖੋਂ ਅਲੱਗ ਕਿਸਮ ਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਚਾਨਣਾ ਪਾਓ?

ਅਣਖੀ - ਦੇਖ ਬਲਰਾਜ, ਪਾਠਕ ਜਿੱਥੇ ਇੱਕੋ ਵਿਸ਼ੇ ਦੀਆਂ ਟਾਈਪ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਪੜ੍ਹਨਾ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਉਥੇ ਰੂਪ ਪੱਖੋਂ ਵੀ ਉਹ ਵੰਨਗੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਤੁਸੀਂ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਸ ਕਹਾਣੀ ਵਿੱਚ ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਪਾਠਕ ਵੀ ਪਾਤਰ ਹਨ। ਇਸ ਰੂਪ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਮੈਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਲੇਖਕ ਦੀ ਨਹੀਂ ਪੜ੍ਹੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਛੋਟੇ ਮੋਟੇ ਤਜਰਬੇ ਆਪਣੀਆਂ ਹੋਰ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿੱਚ ਕਈ ਨਵੀਂਆਂ ਫੌਰਮਾਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਅਜਿਹਾ ਕੁਝ ਪਾਠਕ ਦੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਲਈ ਹੀ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।

-----

ਬਲਰਾਜ – ‘ਕਿਵੇਂ ਲੱਗਿਆ ਇੰਗਲੈਂਡ’ ਸਫ਼ਰਨਾਮਾ ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਵਿਧਾ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਅਜਿਹਾ ਕਿਉਂ?

ਅਣਖੀ -ਮੇਰੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਕਿਵੇਂ ਲੱਗਿਆ ਇੰਗਲੈਂਡ’ ਰਵਾਇਤੀ ਸਫ਼ਰਨਾਮਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਪੁਸਤਕ ਲਿਖਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੇਰੀ ਕੋਈ ਤਿਆਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੈਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਥਾਵਾਂ ਉਤੇ ਗਿਆ, ਜਿਹੜੇ ਫੰਕਸ਼ਨ ਮੇਰੀ ਆਮਦ ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਰਿਹਾ। ਜੋ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅੱਖੀਂ ਦੇਖੇ ਅਤੇ ਕੰਨੀ ਸੁਣੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਸਭ ਬਾਰੇ ਇੰਝ ਲਿਖਦਾ ਰਿਹਾ ਜਿਵੇਂ ਆਪਣੇ ਕਿਸੇ ਸਾਥੀ ਨੂੰ ਇੰਗਲੈਂਡ ਬਾਰੇ ਗੱਲਾਂ ਦੱਸ ਰਿਹਾ ਹੋਵਾਂ। ਫੇਰ ਵੀ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਰਾਏ ਸੀ ਇੰਗਲੈਂਡ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਇਹ ਪੁਸਤਕ ਪੜ੍ਹਨੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।

-----

ਬਲਰਾਜ - ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਗਲ਼ -ਗਲ਼ ਤੱਕ ਗਲਪ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਖੁੱਭੇ ਹੋਏ ਸੀ। ਫਿਰ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਨਿਰਮਾਤਾ ਵਰਗੀ ਖੋਜ ਨਿੰਬਧ ਪੁਸਤਕ ਲਿਖਣ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਕਿਵੇਂ ਆਇਆ? ਗੂਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ, ਟੈਗੋਰ, ਮੁਨਸ਼ੀ ਪ੍ਰੇਮ ਚੰਦ, ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਭਗਤ ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਜਿਹੀਆਂ ਅਜ਼ੀਮ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖਣ ਲਈ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਸਟੱਡੀ ਕੀਤਾ?

ਅਣਖੀ -ਇਹ ਪੁਸਤਕ ਚੌਦਾਂ-ਅਠਾਰਾਂ ਸਾਲ ਦੇ ਉਮਰ ਗੁੱਟ ਲਈ ਹੈ। ਇਹ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਮੈਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਐਕਾਡਮੀ ਦਿੱਲੀ ਨੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪੰਦਰਾਂ ਉਹਨਾਂ ਮਹਾਂ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਸੰਖੇਪ ਜੀਵਣੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਮਾਜ ਲਈ ਕੁੱਝ ਨਵਾਂ ਕੀਤਾ। ਸਤਿਗਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਅਨੰਦ ਕਾਰਜ਼ ਦੀ ਰਸਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਲੰਗਰ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਤੋਰੀ। ਮੁਨਸ਼ੀ ਪ੍ਰੇਮ ਚੰਦ ਨੇ ਪੇਂਡੂ ਜੀਵਨ ਬਾਰੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਸਹੀ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਭਗਤ ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਪੈਸਾ-ਪੈਸਾ ਮੰਗ ਕੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਬੇਸਹਾਰਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਪੰਦਰਾਂ ਲੇਖ ਲਿਖਣ ਲਈ। ਮੈਨੂੰ ਵੀਹ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹਨੀਆਂ ਪਈਆਂ।

-----

ਬਲਰਾਜ – ‘ਕੋਠੇ ਖੜਕ ਸਿੰਘ’ ਉਤੇ ਟੈਲੀ ਫਿਲਮ ‘ਕਹਾਨੀ ਏਕ ਗਾਂਉ ਕੀ’ ਬਣੀ ਸੀ ਤੇ ਹੁਣ ਪਰਤਾਪੀ ਉੱਤੇ ਜ਼ੀ ਟੀ ਵੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਐਲਫਾਂ ਚੈਨਲ ਰਾਹੀਂ ਸੀਰੀਅਲ ਬਣਾ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਕਿਵੇਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹੋ?

ਅਣਖੀ -ਬਿਜਲੀ ਉਪਕਰਨਾ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰ ਉਤੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਛਾਅ ਗਿਆ ਹੈ। ਸਵੇਰ ਤੋਂ ਸ਼ਾਮ ਤੱਕ ਅਤੇ ਸ਼ਾਮ ਤੋਂ ਗਈ ਰਾਤ ਤੱਕ ਜਨਤਾ ਟੀਵੀ ਮੂਹਰੇ ਬੈਠੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਡਰ ਵਰਗਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਤਾਂ ਕੋਈ ਹੱਥ ਹੀ ਨਹੀਂ ਲਾਉਂਦਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਉਂਝ ਵੀ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱ=ਚ ਨਾਟਕ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਭਾਵ ਛੱਡਦਾ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਨੰਬਰ ਉਤੇ ਉਹ ਕਵਿਤਾ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਜੋ ਸਟੇਜ ਉਤੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ। ਨਾਵਲ ਕਹਾਣੀਆਂ ਤਾਂ ਤੀਜੇ ਚੌਥੇ ਪੌੜੀ ਦੇ ਡੰਡੇ ਹਨ। ਪਰਤਾਪੀ ਕਿਸੇ ਨੇ ਪੜ੍ਹਿਆ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਨਾ ਪੜ੍ਹਿਆ ਹੋਵੇ। ਪਰ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਇਸ ਦੇ ਸੀਰੀਅਲ ਦੀ ਗੱਲ ਬਹੁਤ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਹ ਵੱਖਰੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਫਿਲਮਾਂ ਵਾਲੇ ਸਾਹਿਤਕ ਰਚਨਾ ਦਾ ਨਾਸ ਜਿਹਾ ਮਾਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਨਾ ਉਹ ਬੱਝਵੀਂ ਕਹਾਣੀ, ਨਾ ਉਹ ਡਾਇਲਾੱਗ ਅਤੇ ਨਾ ਉਹ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ।

-----

ਬਲਰਾਜ - ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਕੁਝ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦਾ ਹੋਰ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਵੀ ਹੋਏ ਹਨ?

ਅਣਖੀ -ਹਾਂ, ਮੇਰੀਆਂ ਸੌ ਤੋਂ ਉਤੇ ਕਹਾਣੀਆਂ ਹਿੰਦੀ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿਧ ਪੱਤਰਾਂ ਵਿਚ ਛਪ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ। ਹਿੰਦੀ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਮੇਰੇ ਚਾਰ ਨਾਵਲ ਅਤੇ ਪੰਜ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵੀ ਛਾਪੇ ਹਨ। ਇਉਂ ਹੀ ਗੁਜਰਾਤੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮੇਰੇ ਕੁਝ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਛਪੇ ਹਨ। ਮੇਰੀਆਂ ਇੱਕੀ ਚੋਣਵੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ‘Wrinkles’ ਵੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਇਐ। ਪਿ`ਛੇ ਜਿਹੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿਭਾਗ ਵੱਲੋਂ ਮੇਰੇ ਨਾਵਲ ‘ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਅਤੀਤ’ ਨੂੰ ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਲਿੱਪੀ ਵਿੱਚ ਛਾਪਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਬਹੁਤ ਚੰਗੀ ਗੱਲ ਹੋਈ ਹੈ। ਪਾਕਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਗੁਰਮੁਖੀ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਮਸਾਂ ਹੀ ਕਿਧਰੇ ਮਿਲਣਗੇ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਡੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਪੜ੍ਹੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੋਨੋ ਪਾਸੇ ਕਿਤਾਬਾਂ ਛਪਦੀਆਂ ਰਹਿਣ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਦੋਵਾਂ ਮੁਲਖਾਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੀਆਂ ਸਾਹਿਤਕ ਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਤੋਂ ਵਾਕਿਫ਼ ਹੁੰਦੇ ਰਹਾਂਗੇ।

-----

ਬਲਰਾਜ - 1987 ਵਰ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਤਹਾਨੂੰ ‘ਕੋਠੇ ਖੜਕ ਸਿੰਘ’ ਨਾਵਲ ਲਈ ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿਤ ਐਕਾਡਮੀ ਦਾ ਐਵਾਰਡ ਮਿਲਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾਂ ਹੋਰ ਕਿਹੜੇ ਕਿਹੜੇ ਪੁਰਸਕਾਰ ਮਿਲੇ?

ਅਣਖੀ -ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ ਵੱਲੋਂ 79-89-93 ਦੇ ਇਨਾਮ, 1983 ਬਲਾਰਜ ਸਾਹਨੀ ਐਵਾਰਡ, 1990 ਭਾਰਤੀਯ ਭਾਸ਼ਾ ਪਰੀਸ਼ਦ, 1992 ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਧਾਲੀਵਾਲ ਐਵਾਰਡ, 1993 ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ ਐਵਾਰਡ।

-----

ਬਲਰਾਜ - ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਤਕਰੀਬਨ ਸਾਰੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਆਂਚਲਿਕ ਹਨ। ਮਾਲਵੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀਆਂ, ਅਜਿਹਾ ਕਿਉਂ?

ਅਣਖੀ -ਲੇਖਕ ਆਪਣੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਨੂੰ ਹੀ ਬਾਖ਼ੂਬੀ ਬਿਆਨ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਇਹੀ ਵਜ੍ਹਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਆਪਣੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਚਿਤਰਿਆ ਹੈ। ਬਲਰਾਜ ਤੂੰ ਵੀ ਤਾਂ ‘ਅਣਲੱਗ’ ਵਿੱਚ ਬਰਮਿੰਘਮ ਦਾ ਹੀ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਅੱਠ ਅਗਵਾੜ ਹਨ। ਸਾਡਾ ਆਪਣਾ ਅਗਵਾੜ ਤੇ ਨਾਲ ਦੇ ਦੋ ਅਗਵਾੜ ਹੀ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਪਾਤਰਾਂ ਦਾ ਸੰਸਾਰ ਹੈ। ਇਹੀ ਨਹੀਂ ਮੇਰੇ ਰਚਨਾ ਸੰਸਾਰ ਲਈ ਮੇਰੇ ਆਪਣੇ ਅਗਵਾੜ ਦੇ 40 ਘਰ ਹੀ ਮੈਥੋਂ ਨਹੀਂ ਮੁੱਕਦੇ।

-----

ਬਲਰਾਜ – ‘ਕੋਠੇ ਖੜਕ ਸਿੰਘ’, ‘ਪਰਤਾਪੀ’ ਅਤੇ ‘ਦੁੱਲੇ ਦੀ ਢਾ’ਬ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵੀ ਸੈਂਟਰਲ ਕਰੈਕਟਰ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਕਿਉਂ?

ਅਣਖੀ -ਅੱਜ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਬਹੁਪੱਖੀ ਪਾਸਾਰ ਹਨ। ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਆਦਰਸ਼ ਕੋਈ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਇਸ ਕਰਕੇ ਮੇਰੇ ਨਾਵਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਇੱਕ ਪਾਤਰ ਬਹੁਤ ਉਭਰ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਕੋਈ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਕੋਈ ਹੋਰ। ਨਾਇਕ ਪ੍ਰਧਾਨ ਰਚਨਾਵਾਂ ਫਿਲਮੀ ਜਿਹੀਆਂ ਲੱਗਣ ਲੱਗਦੀਆਂ ਹਨ।

-----

ਬਲਰਾਜ – ‘ਚਾਨਣ ਚਿੱਟੇ ਰਾਹ ਹਾਣੀਆਂ’ ਵਰਗੇ ਗੀਤ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਤੁਸੀਂ ‘ਮੱਲ੍ਹੇ ਝਾੜੀਆਂ’, ਸਾਹਿਤਕ ਸਵੈ ਜੀਵਨੀ, ਲੇਖ, ਪੱਤਰਕਾਰੀ, ਮੈਂ ਤਾਂ ਬੋਲਾਂਗੀ, ਸਾਡੇ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਤੇ ਦੁੱਲੇ ਦੀ ਢਾਬ ਤੱਕ ਲਿਖ-ਲਿਖ ਗਰੇ ਲਾ ਦਿੱਤੇ। ਕਦੇ ਥੱਕਦੇ ਨਹੀਂ।

ਅਣਖੀ -ਥੱਕ ਜਾਈਦੈ। ਪਰ ਕੀੜੀਆਂ ਦੇ ਖ਼ੁਰਾਕ ਇਕੱਠੀ ਕਰਨ ਵਾਂਗ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਲੱਗੇ ਰਹੀਦਾ ਹੈ।

-----

ਬਲਰਾਜ - ਅਜੋਕੀ ਕਹਾਣੀ ਅਤੇ ਕਹਾਣੀਕਾਰਾਂ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਕੀ ਹੈ?

ਅਣਖੀ -ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਪੱਧਰ ਉਤੇ ਪਹੁੰਚਣ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਨਾਵਲ ਭਾਰਤੀ ਪੱਧਰ ਉਤੇ ਆਪਣੀ ਪਹਿਚਾਣ ਨਹੀਂ ਬਣਾ ਸਕਿਆ। ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਚੰਗਾ ਸਥਾਨ ਹੈ। ਪਰ ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ ਅਨੁਵਾਦ ਹੋ ਕੇ ਜਦੋਂ ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਛਪਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਹਿੰਦੀ ਤੋਂ ਅਗਾਂਹ ਦੂਜੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਆਪਣਾ ਉਚਿਤ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰ ਦੀ ਲਿਖੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਬਿਆਨ ਤਦ ਹੀ ਸਾਬਤ ਹੋਵੇਗਾ ਜੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਤੇ ਫਰੈਂਚ ਜਿਹੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਹੋ ਕੇ ਆਵੇ। ਉਂਝ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਨਵੇਂ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਪਹਿਲਿਆਂ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਿਹਨਤ ਕਰਕੇ ਬੜੇ ਉੱਚ ਪੱਧਰ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖ ਰਹੇ ਹਨ।

-----

ਬਲਰਾਜ - ਨਵੇਂ ਕਹਾਣੀਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸੰਦੇਸ਼?

ਅਣਖੀ -ਨਵੇਂ ਕਹਾਣੀਕਾਰਾਂ ਬਾਰੇ ਦੋ ਗੱਲਾਂ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ ਇੱਕ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਚੰਗੇ ਕਹਾਣੀਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਦੇ ਰਹਿਣ ਹੋ ਸਕੇ ਤਾਂ ਦੂਜੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਕਹਾਣੀਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪੜ੍ਹਨ। ਦੂਜੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਖੇਤਰ ਬਾਰੇ ਉਹ ਲਿਖਣ ਉਸ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਸਮਝ ਹੋਵੇ। ਨਵੇਂ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਘੱਟ ਲਿਖਣ, ਪੜ੍ਹਨ ਬਹੁਤਾ।

*****

ਇਹ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੁਝ ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ - ਲੇਖਕ

ਸਮਾਪਤ

ਲੇਖਕ / ਅਨੁਵਾਦਕ ਸੁਭਾਸ਼ ਨੀਰਵ ਨਾਲ਼ ਇਕ ਮੁਲਾਕਾਤ - ਭਾਗ ਪਹਿਲਾ

“...ਮੈਂ ਅਨੁਵਾਦ ਨੂੰ ਸਿਰਜਣਾ ਦਾ ਹੀ ਹਿੱਸਾ ਮੰਨਦਾ ਹਾਂ.... ਅਨੁਵਾਦ ਦਾ ਮਕਸਦ ਇਕ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸਰਵੋਤਮ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਦੂਜੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਾਠਕਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਉਸ ਮੂਲ ਭਾਸ਼ਾ ਤੋਂ ਨਾਵਾਕਿਫ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਕ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਿਉਂਕਿ ਅਨੁਵਾਦ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਦੂਜੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਪਾਠਕਾਂ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚ ਰਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਧਿਆਨ ਇਹ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਰਵੋਤਮ ਤੇ ਉੱਚ ਪੱਧਰੀ ਰਚਨਾ ਦਾ ਹੀ ਅਨੁਵਾਦ ਹੋਵੇ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਦੂਜੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਪਾਠਕਾਂ ’ਤੇ ਗ਼ਲਤ ਅਸਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਤਾਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੀ ਸਾਹਿਤ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।..” : -ਸੁਭਾਸ਼ ਨੀਰਵ

******

ਸੁਭਾਸ਼ ਨੀਰਵ ਨਾਲ਼ ਇਕ ਮੁਲਾਕਾਤ

ਭਾਗ ਪਹਿਲਾ

ਮੁਲਾਕਾਤੀ: ਜਿੰਦਰ

ਜਿੰਦਰ: ਤੁਹਾਡਾ ਜਨਮ ਯੂ. ਪੀ. ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਮੁਰਾਦਨਗਰ ’ਚ ਹੋਇਆ। ਤੁਹਾਡਾ ਆਪਣੇ ਬਾਰੇ ਕਹਿਣਾ ਹੈ, ‘‘ਜਿਸ ਗ਼ਰੀਬ ਮਜ਼ਬੂਰ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਮੈਂ ਪਲ਼ਿਆ ਵੱਡਾ ਹੋਇਆ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਤੱਕ ਨਾ ਕੋਈ ਸਾਹਿਤਕ ਰੁਚੀ ਵਾਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਸੀ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਅਜਿਹਾ ਕੋਈ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੀ। ਪਿਤਾ ਫੈਕਟਰੀ ਵਿਚ ਬਾਰਾਂ ਘੰਟੇ ਲੋਹੇ ਨਾਲ ਲੋਹਾ ਹੁੰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ, ਫੈਕਟਰੀ ਵੱਲੋਂ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਕਾਨ ਮਿਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਉਥੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਪੂਰੇ ਬਲਾਕ ਵਿਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਜਾਤਾਂ ਦੇ ਬੇਹੱਦ ਗ਼ਰੀਬ ਮਜ਼ਦੂਰ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ, ਸਫ਼ਾਈ ਕਰਮਚਾਰੀ, ਮੁਸਲਮਾਨ, ਪੂਰਬੀਏ, ਜੁਲਾਹੇ ਆਦਿ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਨ।’’ ਇਸ ਸੰਦਰਭ ’ਚ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲੋਂ ਦੋ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। (1) ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਿਹੜੀਆਂ ਗੱਲਾਂ/ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੇ ਸਾਹਿਤ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ? (2) ਤੁਸੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦ ਨਾਲ ਕਿਵੇਂ ਜੁੜੇ?

-----

ਨੀਰਵ: ਸਾਹਿਤ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਵਾਲਾ ਸਵਾਲ ਸਪੱਸ਼ਟੀਕਰਨ ਲੋੜਦਾ ਹੈ, ਕੀ ਤੁਹਾਡੇ ਕਹਿਣ ਦਾ ਭਾਵ ਸਾਹਿਤ ਪੜ੍ਹਣ ਵਿੱਚ ਲੱਗੀ ਲਗਨ ਹੈ ਜਾਂ ਮੇਰੇ ਸਾਹਿਤਕ ਲੇਖਣ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਤੋਂ ਹੈ? ਚਲੋ, ਮੈਂ ਦੋਨਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਦੇ ਰਿਹਾਂ, ਸਾਹਿਤਕ ਰਸਾਲੇ-ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਪੜ੍ਹਣ ਦਾ ਸ਼ੌਂਕ ਮੈਨੂੰ ਦਸਵੀਂ ਪਾਸ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਪਿਆ। ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ’ਤੇ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਇੰਟਰ ਕਰਨ ਲਈ ਮੁਰਾਦਨਗਰ ਤੋਂ ਮੋਦੀਨਗਰ ਟ੍ਰੇਨ ਰਾਹੀਂ ਅਪ ਡਾਊਨ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਇਹ 1970-1972 ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਕਾਲਜ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਪੈਦਲ ਦਸ ਕੁ ਮਿਟਾਂ ਦੀ ਵਿੱਥ ’ਤੇ ਸੀ। ਦੁਪਹਿਰ ਨੂੰ ਕਾਲਜ ਦੀ ਛੁੱਟੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਾਢੇ ਗਿਆਰਾਂ ਵਜੇ ਵਾਲੀ ਟ੍ਰੇਨ ਜੋ ਅਕਸਰ ਲੇਟ ਹੁੰਦੀ, ਬਹੁਤੀ ਵਾਰ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਜਾਂਦੀ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਅਗਲੀ ਗੱਡੀ ਜੋ ਤਿੰਨ ਵਜੇ ਦੇ ਕਰੀਬ ਆਉਂਦੀ ਸੀ, ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ। ਮੇਰੇ ਦੋ ਖ਼ਾਸ ਦੋਸਤ ਸਨ। ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਸਿੱਖ ਸਨ ਤੇ ਸਰਦੇ-ਪੁਜਦੇ ਘਰਾਂ ਦੇ ਸਨ। ਇਕ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸਰਕਾਰੀ ਫੈਕਟਰੀ ਵਿਚ ਅਫ਼ਸਰ ਸਨ ਤੇ ਦੂਜੇ ਦੇ ਪਿਤਾ ਵੀ ਉਸੇ ਫੈਕਟਰੀ ਵਿੱਚ ਚੰਗੇ ਅਹੁਦੇ ’ਤੇ ਸਨ। ਗੱਡੀ ਖੁੰਝ ਜਾਣ ’ਤੇ ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਜਣੇ ਅਗਲੀ ਗੱਡੀ ਦੀ ਉਡੀਕ ਨਾ ਕਰਦੇ ਤੇ ਬਸ ਰਾਹੀਂ ਮੁਰਾਦਨਗਰ ਪਰਤ ਜਾਂਦੇ, ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਬਸ ਦਾ ਕਿਰਾਇਆ ਨਾ ਹੁੰਦਾ। ਗੱਡੀ ਦਾ ਤਿਮਾਹੀ ਸਟੂਡੈਂਟ ਪਾਸ ਹੀ ਹੁੰਦਾ। ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਮੈਂ ਜਾਂ ਤਾਂ ਸਟੇਸ਼ਨ ’ਤੇ ਮਾਲਗੋਦਾਮ ਦਫ਼ਤਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਪਈਆਂ ਗਠੜੀਆਂ ’ਤੇ ਬਹਿ ਕੇ ਆਪਣੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰਦਾ ਜਾਂ ਫਿਰ ਸਟੇਸ਼ਨ ’ਤੇ ਇਕੋ ਇਕ ਬੁੱਕ ਸਟਾਲ ’ਤੇ ਜਾ ਕੇ ‘ਸਰਿਤਾ’, ‘ਮੁਕਤਾ’, ‘ਕਾਦਿਮਬਿਨੀ’, ‘ਨਵਨੀਤ’, ‘ਨੀਹਾਰਿਕਾ’ ਆਦਿ ਰਸਾਲਿਆਂ ਦੇ ਪੰਨੇ ਪਲਟਦਾ ਰਹਿੰਦਾ, ਬੁਕ ਸਟਾਲ ਦਾ ਮਾਲਕ ਵਾਕਿਫ਼ ਜਿਹਾ ਬਣ ਗਿਆ। ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਉਹ ਬਹੁਤੀ ਦੇਰ ਰਸਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਫੋਲਣ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਉਸ ਨੂੰ ਮੇਰੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਪੈਣ ਲੱਗੀ। ਦਰਅਸਲ, ਉਹ ਦੁਪਹਿਰ ਨੂੰ ਸਟਾਲ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਘੰਟਾ, ਡੇਢ ਘੰਟਾ ਘਰ ਨੂੰ ਚਲੇ ਜਾਂਦਾ। ਫਿਰ ਉਹ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਇੰਨਾ ਘੁਲ-ਮਿਲ ਗਿਆ ਕਿ ਸਟਾਲ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਹਵਾਲੇ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਛੱਡ ਕੇ ਘਰੋਂ ਹੋ ਆਉਂਦਾ। ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਜੋ ਵੀ ਵਿੱਕਰੀ ਹੁੰਦੀ, ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਉਹ ਪੈਸੇ ਉਸ ਦੇ ਹੱਥ ਫੜਾ ਦਿੰਦਾ। ਕਈ ਵਾਰ ਵਕਤ ਕਟੀ ਲਈ ਮੈਂ ਕਾਲਜ ਦੀ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਵਿਚ ਵੀ ਬੈਠ ਜਾਂਦਾ, ਉਥੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਆਉਂਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੈਗਜ਼ੀਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਮੈਂ ਕਹਾਣੀਆਂ, ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਹੀ ਬਹੁਤੀਆਂ ਪੜ੍ਹਦਾ। ਤੁਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕੇ ਸਾਹਿਤ ਪੜ੍ਹਣ ਦੀ ਚੇਟਕ ਮੈਨੂੰ ਇਸੇ ਸਮੇਂ ਲੱਗੀ ਸੀ। ਉਸ ਸਕੂਲਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਕੋਈ ਅਖ਼ਬਾਰ/ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਸਾਡੇ ਘਰ ਤਾਂ ਕੀ ਪੂਰੇ ਮੁਹੱਲੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ ਸਨ। ਸਾਡੇ ਘਰ ਤੋਂ ਫੈਕਟਰੀ ਦੇ ਗੇਟ ਤੱਕ ਆ ਕਿ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਦੋ ਪਨਵਾੜੀ-ਖੋਖੇ ਆਉਂਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਖੋਖਿਆਂ ’ਤੇ ਹਿੰਦੀ ਦੇ ਅਖ਼ਬਾਰ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਬਾਰ੍ਹਵੀਂ ਪਾਸ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਦ ਮੈਂ ਡੇਢ ਦੋ ਸਾਲ ਬੇਕਾਰੀ ਦੀ ਮਾਰ ਝੱਲ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਉਦੋਂ ਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਖੋਖਿਆਂ ’ਤੇ ਆ ਕੇ ਅਖ਼ਬਾਰ ਪੜ੍ਹਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਜੋ ਕੋਈ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਅਖ਼ਬਾਰ ਪੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਦੇਰ ਤੱਕ ਉਡੀਕ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ। ਇਥੇ ਹੀ ਐਤਵਾਰ ਨੂੰ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਛਪਣ ਵਾਲੇ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਡਾਢੇ ਚਾਅ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਦਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮੈਨੂੰ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਣ ਦਾ ਸ਼ੌਂਕ ਪੈ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਫ਼ਿਲਮੀ ਗੀਤਾਂ ਵਾਂਗ ਕੱਚੀਆਂ-ਪੱਕੀਆਂ ਜਿਹੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲਿਖਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਘਰ ਵਿਚ ਖ਼ਾਕੀ ਰੰਗ ਦੇ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਪਏ ਸਨ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਹਿ ਲਾ ਕੇ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੂਈ ਨਾਲ ਸਿਉਂ ਕੇ ਇਕ ਡਾਇਰੀ ਜਿਹੀ ਬਣਾ ਲਈ। ਮੈਂ ਇਸ ਡਾਇਰੀ ’ਤੇ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲਿਖਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੈਨੂੰ ਜਾਪਦਾ, ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਮੈਂ ਕੀ ਲਿਖ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਘੰਟਿਆਂ ਬੱਧੀ ਆਪਣੇ ਲਿਖੇ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਮੁਗਧ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਪਰ ਸੁਣਾਵਾਂ ਤਾਂ ਕਿਸ ਨੂੰ? ਘਰ ਵਿਚ ਤਾਂ ਕੀ, ਗੁਆਂਢ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕੋਈ ਸਾਹਿਤਕ ਰੁਚੀ ਵਾਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਬੇਕਾਰੀ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਮੈਂ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਘਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰਹਿੰਦਾ। ਘਰ ਵਿਚ ਭੈਣਾਂ-ਭਰਾਵਾਂ ਦੇ ਝਗੜੇ, ਗ਼ਰੀਬੀ ਤੇ ਤੰਗੀ-ਤੁਰਸ਼ੀ, ਮਾਂ ਦੀ ਮਜਬੂਰੀ ਸੀ। ਪਿਤਾ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਚਲਾ ਰਹੇ ਸਨ, ਉਹ ਫੈਕਟਰੀ ਵਿਚ ਲੋਹੇ ਨਾਲ ਕੁਸ਼ਤੀ ਕਰ ਕੇ ਘਰ ਮੁੜਦੇ ਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਪੇਟ ਭਰਨ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਵਿਚ ਡੁੱਬੇ ਰਹਿੰਦੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ’ਤੇ ਇਕ ਹਾਰੇ ਹੋਏ ਯੋਧੇ ਦੀ ਮਾਯੂਸੀ ਮੈਂ ਨਿੱਤ ਦਿਨ ਦੇਖਦਾ। ਉਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਮੇਰੇ ਇਕ ਮਿੱਤਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਕਹਿ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਆਡੀਨੈੱਸ-ਫੈਕਟਰੀ ਦੇ ਕਲੱਬ ਵਿੱਚ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਨਵੀਂ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਂ ਉਥੇ ਕਿਤਾਬਾਂ ਇਸ਼ੂ ਕਰਵਾ ਕੇ ਲਿਆਉਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਹੁਣ ਮੇਰਾ ਵਕਤ ਵਧੀਆ ਲੰਘਣ ਲੱਗਾ। ਸਾਹਿਤਕ ਪੁਸਤਕਾਂ ਨਾਲ ਮੈਨੂੰ ਪਿਆਰ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਭੁੱਖ-ਪਿਆਸ ਮੈਂ ਸਭ ਭੁੱਲ ਗਿਆ ਸੀ। ਹਰ ਵੇਲੇ ਪੜ੍ਹਦਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਇਸ਼ੂ ਕਾਰਵਾਈ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਮਹਿਕ ਮੇਰਾ ਪਿਛਾਹ ਨਾ ਛੱਡਦੀ। ਪ੍ਰੇਮਚੰਦ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਮੈਂ ਇਸੇ ਵਕਤ ਦੌਰਾਨ ਪੜ੍ਹਿਆ, ਅਗੇਯ, ਧਰਮਵੀਰ ਭਾਰਤੀ, ਭਗਵਤੀ ਚਰਣ ਵਰਮਾ, ਸ਼ਰਤ ਚੰਦਰ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਮੈਂ ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਪੜ੍ਹੀਆਂ। ਵਧੀਆ ਤੇ ਗੰਭੀਰ ਸਾਹਿਤ ਨਾਲ ਮੇਰਾ ਵਾਸਤਾ ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਪਿਆ। ਮੈਂ ਕਹਾਣੀਆਂ, ਨਾਵਲਾਂ ਦੇ ਪਾਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬ ਜਾਂਦਾ। ਕਈ ਵਾਰ ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਕਿ ਇਹ ਤਾਂ ਮੈਂ ਹੀ ਹਾਂ। ਫਲਾਣੇ ਪਾਤਰ ਦਾ ਦੁੱਖ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਆਪਣਾ ਦੁੱਖ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਵਿਚ ‘ਸਾਰਿਕਾ’, ‘ਸਪਤਾਹਿਕ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ’ ਅਤੇ ‘ਧਰਮਯੁਗ’ ਵੀ ਆਉਂਦੇ ਸਨ। ਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੈਗਜ਼ੀਨਾਂ ਦਾ ਦੀਵਾਨਾ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੈਗਜ਼ੀਨਾਂ ਦੇ ਨਵੇਂ ਅੰਕਾਂ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਕਾਹਲੀ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਦਾ। ਮੈਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਹਾਣੀਆਂ ਧੁਰ ਅੰਦਰ ਤੱਕ ਹਲੂਣ ਦਿੰਦੀਆਂ। ਬਿਨਾਂ ਸ਼ੱਕ ਸਾਹਿਤ ਪੜ੍ਹਣ ਦੀ ਮੇਰੀ ਇਹ ਰੁਚੀ ਇਥੇ ਆ ਕੇ ਹੋਰ ਪੱਕੀ ਹੋਈ। ਮੈਂ ਸਾਹਿਤ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਆਪਣੀ ਇਕੱਲਤਾ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਆਪਣੀ ਬੇਕਾਰੀ ਦੀ ਮਾਰ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਘਰ-ਪਰਿਵਾਰ ਦੀਆਂ ਤੰਗੀਆਂ-ਤੁਰਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹੇ ਵਧੀਆ ਸਾਹਿਤ ਨੇ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਵੀ ਇਕ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ। ਮੈਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵੀ ਲਿਖਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਇਹ ਕਹਾਣੀਆਂ ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੀ ਹੀ ਹੁੰਦੀਆਂ। ਹੁਣ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਆਪਣੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਮੈਗਜ਼ੀਨਾਂ ਵਿੱਚ ਭੇਜਣ ਦੀ ਲਾਲਸਾ ਵੀ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀ। ਪਰ ਜੋ ਥੋੜ੍ਹੇ ਜਿਹੇ ਪੈਸੇ ਪਿਤਾ ਤੋਂ ਮਿਲਦੇ ਸਨ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਮੇਰੀ ਪਹਿਲੀ ਤਰਜੀਹ ਨੌਕਰੀ ਲਈ ਅਰਜੀਆਂ ਭੇਜਣ ਲਈ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਫਿਰ ਵੀ ਮੈਂ ਜਿਵੇਂ-ਤਿਵੇਂ ‘ਸਰਿਤਾ’, ‘ਮੁਕਤਾ’ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀਆਂ ਕੱਚੀਆਂ-ਪੱਕੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਭੇਜਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਪਰ ਉਹ ਤੁਰੰਤ ਵਾਪਸ ਆ ਜਾਂਦੀਆਂ। ਮੇਰੀਆਂ ਖ਼ੁਸ਼ੀਆਂ ’ਤੇ ਪਾਣੀ ਫਿਰ ਜਾਂਦਾ। ਮੈਂ ਮਾਯੂਸੀ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ’ਚ ਗੁੰਮ ਹੋ ਜਾਂਦਾ। ਫੇਰ ਹੌਸਲਾ ਕਰਦਾ। ਉਹ ਫੇਰ ਵਾਪਸ ਆ ਜਾਂਦੀਆਂ। ਮੇਰੀ ਸਮਝ ਵਿਚ ਨਾ ਆਉਂਦਾ ਕਿ ਆਖਿਰ ਮੇਰੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿਚ ਕੀ ਕਮੀ ਹੈ ਤੇ ਫਿਰ ਇਕ ਸਮਾਂ ਆਇਆ ਜਦੋਂ ‘ਸਰਿਤਾ’ ਤੇ ‘ਮੁਕਤਾ’ ਵਿੱਚ ਮੇਰੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਸਵੀਕਾਰ ਹੋਣ ਲੱਗੀਆਂ। ਜਦੋਂ ਪਹਿਲੀ ਰਚਨਾ ਜੋ ਇਕ ਗ਼ਜ਼ਲਨੁਮਾ ਕਵਿਤਾ ਸੀ, ਸਵੀਕਾਰ ਹੋਈ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਪੰਜਾਹ ਰੁਪਏ ਦਾ ਮਨੀਆਰਡਰ ਮਿਲਿਆ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਪੈਰ ਜ਼ਮੀਨ ’ਤੇ ਨਹੀਂ ਲੱਗ ਰਹੇ ਸਨ, ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਇਕ ਮਹਾਨ ਕਵੀ ਸਮਝਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ। ਉਦੋਂ ਮੈਂ ਹਵਾ ’ਚ ਉੱਡ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਫਿਰ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਮੇਰੇ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਨੇ, ਮੇਰੇ ਮਾਹੌਲ ਨੇ, ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਦੁੱਖ ਤਕਲੀਫ਼ਾਂ ਨੇ ਤੇ ਵਧੀਆ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰੋਮਨੀ ਭਾਵਾਂ ਤੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੇ ਘੇਰੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਿਆ। ਇਸ ਵਿਚ ਹਿੰਦੀ ਪੱਤਰਕਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ‘ਸਾਰਿਕਾ’, ‘ਧਰਮਯੁੱਗ’ ਅਤੇ ‘ਸਪਤਾਹਿਕ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ’ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਭੂਮਿਕਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਪਹਿਲੀ ਕਹਾਣੀ ਇਕ ਰਿਟਾਇਰਡ ਆਦਮੀ ਦੀ ਘਰ-ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਦੁਰਗਤੀ ’ਤੇ ਲਿਖੀ-‘ਅਬ ਔਰ ਨਹੀਂ’ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠ। ਉਸ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਨੇੜਿਉਂ ਆਪਣੇ ਗੁਆਂਢ ਵਿੱਚ ਦੇਖਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਕਹਾਣੀ ‘ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ’ ਅਖ਼ਬਾਰ ਵਿੱਚ ਭੇਜਣ ਤੋਂ ਇਕ ਹਫ਼ਤਾ ਬਾਅਦ ਹੀ ਛੱਪ ਗਈ ਸੀ। ਕਿਤੇ ਵੀ ਛਪਣ ਵਾਲੀ ਮੇਰੀ ਇਹ ਪਹਿਲੀ ਕਹਾਣੀ ਸੀ। ਬੱਸ, ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿਲਸਿਲਾ ਚਲ ਨਿਕਲਿਆ ਛੱਪਣ ਦਾ। ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਪੰਜਾਬੀ ਤੋਂ ਹਿੰਦੀ ਅਨੁਵਾਦ ਨਾਲ ਜੁੜਣ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ, ਇਸ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀ ਦੇ ਅੰਸ਼ ਵਿਚ ਕਰ ਚੁੱਕਿਆ ਹਾਂ ਜਿਸਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਰੂਪ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ‘ਸ਼ਬਦ’ ਵਿਚ ਵੀ ਛਾਪ ਚੁੱਕੇ ਹੋ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਇਸ ਦੱਸ ਦਿਆਂ ਕਿ ਮੇਰੇ ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ 1947 ਵਿਚ ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿ ਵੰਡ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਕੇ, ਆਪਣਾ ਸਭ ਕੁਝ ਗੁਆ ਕੇ ਤੇ ਆਪਣੇ ਤਨਾਂ-ਮਨਾਂ ’ਤੇ ਡੂੰਘੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਲੈ ਕੇ ਰੋਟੀ-ਰੋਜ਼ੀ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਵਿਚ ਪੱਛਮੀ ਉੱਤਰ-ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਇਸ ਬੇਹੱਦ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਨਗਰ ਮੁਰਾਦਨਗਰ ਆ ਗਏ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੋਈ ਕਲੇਮ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਥੇ ਸਰਕਾਰੀ ਫੈਕਟਰੀ ’ਚ ਲੇਬਰ ਦੀ ਭਰਤੀ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ ਤੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਇਕ ਮਜ਼ਦੂਰ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲ ਗਈ ਸੀ। ਨਾਲ ਹੀ ਕਹਿਣ ਨੂੰ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਮਕਾਨ। ਲੁੱਟੇ-ਪੁੱਟੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਹੋਰ ਕੀ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ। ਜਿਸ ਮੁਹੱਲੇ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਰਹਿੰਦੇ ਸੀ, ਉਥੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਜਾਤਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਪੂਰੇ ਬਲਾਕ ਦਾ ਸਾਂਝਾ ਨਲਕਾ ਸੀ। ਸਾਂਝੀ ਲੈਟਰੀਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਲੋਕ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣਾ ਛੱਡਦੇ ਗਏ। ਤੇ ਇਕ ਵਕਤ ਉਹ ਵੀ ਆਇਆ ਜਦੋਂ ਸਾਰੇ ਘਰ ਵਿਚ ਹਿੰਦੀ ਹੀ ਬੋਲੀ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਈ। ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਆਉਂਦਾ ਜਾਂ ਅਸੀਂ ਪੰਜਾਬ ਜਾਂਦੇ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹਾਂ ਵੱਲ ਦੇਖਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਤੇ ਉਹ ਸਾਡੇ ਮੂੰਹਾਂ ਵੱਲ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਛੇਵੀਂ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਸਾਰੇ ਸਰਕਾਰੀ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿਚ ਤ੍ਰੈ-ਭਾਸ਼ੀ ਫਾਰਮੂਲਾ ਲਾਗੂ ਹੋਇਆ ਜਿਸ ਤਹਿਤ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਬਦਲੇ ਉਰਦੂ, ਬੰਗਲਾ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਇਕ ਭਾਸ਼ਾ ਸਿੱਖ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਮਾਂ-ਬੋਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਚੁਣਿਆ। ਛੇਵੀਂ ਤੋਂ ਅੱਠਵੀਂ ਜਮਾਤ ਤੱਕ ਯਾਨੀ-ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਮੈਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸਿੱਖੀ, ਪਰ ਜਿਸ ਨਗਰ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ ਉਥੇ ਨਾ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਕੋਈ ਅਖ਼ਬਾਰ ਆਉਂਦੀ ਸੀ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਤੁਹਾਡਾ ਸਵਾਲ ਸੀ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਤੋਂ ਹਿੰਦੀ ਅਨੁਵਾਦ ਨਾਲ ਕਿਵੇਂ ਜੁੜਿਆ। ਜੂਨ 1976 ਵਿਚ ਮੈਨੂੰ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਇਕ ਮੰਤਰਾਲੇ ਵਿੱਚ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲੀ ਸੀ, ਮੈਂ ਮੁਰਾਦਨਗਰ ਤੋਂ ਰੇਲ ਰਾਹੀਂ ਦਿੱਲੀ ਆਉਣਾ-ਜਾਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਸਵੇਰੇ-ਸ਼ਾਮ ਦੇ ਰੇਲ ਦੇ ਸਫਰ ਵਿਚ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਚਾਰ ਕੁ ਘੰਟੇ ਦਾ ਵਕਤ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਇਸ ਵਕਤ ਨੂੰ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਬਿਤਾਉਂਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਪੁਰਾਣੀ ਦਿੱਲੀ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਵਾਲੀ ‘ਦਿੱਲੀ ਪਬਲਿਕ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ’ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਉਥੋਂ ਹੀ ਹਿੰਦੀ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਇਸ਼ੂ ਕਰਵਾਉਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ। ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਨਾਲ ਮੇਰਾ ਵਾਸਤਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪਿਆ ਸੀ। ਕਹਾਣੀ, ਕਵਿਤਾ, ਨਾਵਲ ਮੈਂ ਲਭ-ਲਭ ਕੇ ਪੜ੍ਹਦਾ। ਜੋ ਰਚਨਾ ਮੈਨੂੰ ਚੰਗੀ ਲੱਗਦੀ, ਉਸ ਨੂੰ ਮੈਂ ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਵੀ ਕਰਦਾ। ਇਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਮੈਂ ਮਹਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸਰਨਾ ਦੀ ਇਕ ਕਹਾਣੀ (ਮਟਰ ਪੁਲਾਵ) ਦਾ ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ ਜੋ ਇਕ ਰਿਟਾਇਰਡ ਜੱਜ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਲਿਖੀ ਗਈ ਇਕ ਖੂਬਸੂਰਤ ਕਹਾਣੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਹਿੰਦੀ ਦੇ ਚਰਚਿਤ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ‘ਸਾਰਿਕਾ’ ’ਚ ਛਪਣ ਲਈ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ। ਕੁਝ ਹੀ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਰਮੇਸ਼ ਬਤਰਾ ਦਾ ਪੱਤਰ ਮਿਲਿਆ। ਇਸ ਪੱਤਰ ਵਿਚ ਮੈਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਮਿਲਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਬੇਹੱਦ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਜਿਹਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦਰਿਆਗੰਜ ਸਥਿਤ ‘ਸਾਰਿਕਾ’ ਦੇ ਦਫਤਰ ਅਗਲੇ ਹੀ ਸ਼ਨੀਵਾਰ ਨੂੰ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਅਖ਼ਬਾਰ/ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਜਾਣ ਦਾ ਇਹ ਮੇਰਾ ਪਹਿਲਾ ਮੌਕਾ ਸੀ। ਰਮੇਸ਼ ਬਤਰਾ ਖੁਦ ਹਿੰਦੀ ਦੇ ਹੋਣਹਾਰ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਸਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਤੇ ਹਿੰਦੀ ਵਿਚ ਅਨੁਵਾਦ ਵੀ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਬੜੀ ਸਹਿਜਤਾ ਤੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਮੈਨੂੰ ਮਿਲੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੇਰੇ ਅਨੁਵਾਦ ਦੀ ਤਾਰੀਫ਼ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਨਾਲ ਹੀ ਸਰਨਾ ਦੀ ਉਸ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਛਾਪਣ ਵਿਚ ਮਜ਼ਬੂਰੀ ਦੱਸੀ। ਕਾਰਣ ਕੀ ਸੀ। ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੱਸਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਹਤਾਸ਼ ਨਾ ਹੋਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਗੁਰਚਰਨ ਚਾਹਲ ਭੀਖੀ ਦੀ ਇਕ ਕਹਾਣੀ ਮੈਨੂੰ ‘ਸਾਰਿਕਾ’ ਲਈ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰਨ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ। ਉਸ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਹਿੰਦੀ ’ਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰਨ ਵਿਚ ਮੈਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਪੇਸ਼ ਆਈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਆਂਚਲਿਕ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਪੁੱਟ ਸੀ ਜਿਸ ਤੋਂ ਮੈਂ ਨਾਵਾਕਿਫ਼ ਸੀ। ਪਰ ਮੈਂ ਹਿੰਮਤ ਨਾ ਹਾਰੀ ਤੇ ਕਹਾਣੀ ਹਫ਼ਤੇ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰਕੇ ਬਤਰਾ ਜੀ ਨੂੰ ਫੜਾ ਆਇਆ। ਬਤਰਾ ਜੀ ਨੇ ਉਸ ਵਿਚ ਥੋੜ੍ਹੀ ਸੋਧ ਕਰਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ‘ਸਾਰਿਕਾ’ ਵਿਚ ਛਾਪ ਦਿੱਤਾ। ਕਿਤੇ ਵੀ ਛਪਣ ਵਾਲਾ ਇਹ ਮੇਰਾ ਪਹਿਲਾ ਅਨੁਵਾਦ ਸੀ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤਾਂ ਅਨੁਵਾਦ ਦਾ ਇਹ ਸਿਲਸਿਲਾ ਅੱਜ ਤੱਕ ਜਾਰੀ ਹੈ।

*****

ਜਿੰਦਰ: ਅਨੁਵਾਦਕ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ? ਉਸ ਦਾ ਦੂਜੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰਨ ਦਾ ਕੀ ਮਕਸਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ/ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ?

-----

ਨੀਰਵ: ਕੋਈ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦੋ ਜਾਂ ਤਿੰਨ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਰੱਖ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਦੂਜੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਜਾਂ ਕਿ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਲਿਖੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਾਹਿਤ ਤੋਂ ਉਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੋਰਾ ਰਹਿ ਜਾਏਗਾ ਜੇ ਅਨੁਵਾਦ ਦੀਆਂ ਸਹੂਲਤਾਂ ਮੁਹੱਈਆ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਅਨੁਵਾਦ ਦੋ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚਲੇ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪੁਲ਼ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪੁਲ ਥਾਣੀ ਦੋ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਆਪਸੀ ਆਦਾਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਹੋਰ ਵਧੇਰੇ ਅਮੀਰ ਤੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਬਣਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ-ਪ੍ਰਸਾਰ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਿਹਾਜ਼ ਨਾਲ ਅਨੁਵਾਦ ਕਾਰਜ ਇਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਾਰਜ ਹੈ, ਕੁਝ ਲੋਕ ਇਸ ਨੂੰ ਦੂਜੇ ਦਰਜੇ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਮੰਨਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਮੈਂ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮੌਲਿਕ ਸਿਰਜਣਾ ਦਾ ਹੀ ਇਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਿੱਸਾ ਮੰਨਦਾ ਹਾਂ। ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੀ ਸਹੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਹੀ ਪਤਾ ਚਲਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਤੁਹਾਡਾ ਮੌਲਿਕ ਲੇਖਣ ਹੋਰ ਵੀ ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਭਾਵਕਾਰੀ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਮੈਂ ਮੰਨਦਾ ਹਾਂ, ਅਨੁਵਾਦ ਦਾ ਮਕਸਦ ਇਕ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸਰਵੋਤਮ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਦੂਜੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਾਠਕਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਉਸ ਮੂਲ ਭਾਸ਼ਾ ਤੋਂ ਨਾਵਾਕਿਫ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਕ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਿਉਂਕਿ ਅਨੁਵਾਦ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਦੂਜੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਪਾਠਕਾਂ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚ ਰਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਧਿਆਨ ਇਹ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਰਵੋਤਮ ਤੇ ਉੱਚ ਪੱਧਰੀ ਰਚਨਾ ਦਾ ਹੀ ਅਨੁਵਾਦ ਹੋਵੇ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਦੂਜੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਪਾਠਕਾਂ ’ਤੇ ਗ਼ਲਤ ਅਸਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਤਾਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੀ ਸਾਹਿਤ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਂਜ ਤਾਂ ਅਨੁਵਾਦਕ ਆਪਣੇ ਟੇਸਟ ਦੀਆਂ ਹੀ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਸਹੀ ਅਨੁਵਾਦਕ ਓਹੀ ਹੈ ਜੋ ਮੂਲ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਸਹੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਵਧੀਆ ਅਨੁਵਾਦਕ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਮੰਨਦਾ ਹਾਂ ਜੋ ਅਨੁਵਾਦ ਵਿਚ ਉਸ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਮਹਿਕ ਨੂੰ ਵੀ ਨਾਲ ਲਿਜਾਵੇ। ਉਂਜ ਇਹ ਬਹੁਤ ਔਖਾ ਕੰਮ ਹੈ ਪਰ ਮਿਹਨਤ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਅਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਕਈ ਰਚਨਾਵਾਂ ਅਨੁਵਾਦਕ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਮਿਹਨਤ ਦੀ ਮੰਗ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਅਨੁਵਾਦਕ ਨੂੰ ਓਨੀ ਹੀ ਮਿਹਨਤ-ਮਸ਼ੱਕਤ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਜਿੰਨੀ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮੌਲਿਕ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਚਾਹੀਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਅਨੁਵਾਦ ਨੂੰ ਸਿਰਜਣਾ ਦਾ ਹੀ ਹਿੱਸਾ ਮੰਨਦਾ ਹਾਂ। ਕਈ ਵਾਰ ਅਨੁਵਾਦਤ ਰਚਨਾ ਮੂਲ ਰਚਨਾ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਬਿਹਤਰ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਇਕ ਵਧੀਆ ਤੇ ਸਫ਼ਲ ਅਨੁਵਾਦਕ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਅਨੁਭਵ ’ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।

*****

ਜਿੰਦਰ: ਅਨੁਵਾਦ ਕਰਨ ਸਮੇਂ ਤੁਸੀਂ ਕਿਸ ਗੱਲ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਰੱਖਦੇ ਹੋ? ਤੁਸੀਂ ਕਿਸੇ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰਨ ਲੱਗਿਆਂ ਕਿਥੋਂ ਕੁ ਤੀਕ ਖੁੱਲ੍ਹ ਲੈਂਦੇ ਹੋ? ਮੇਰੇ ਕਹਿਣ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਕੋਈ ਅਦਲ ਬਦਲ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹੋ?

-----

ਨੀਰਵ: ਮੈਂ ਹੁਣ ਤੱਕ ਤਿੰਨ ਸੌ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰ ਚੁੱਕਾ ਹਾਂ। ਆਪਣੇ ਅਧਿਐਨ ਤੇ ਅਨੁਭਵ ਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਅਨੁਵਾਦ ਵਿਚ ਜੋ ਵੀ ਪ੍ਰਪੱਕਤਾ ਲਿਆ ਸਕਿਆ ਹਾਂ, ਉਸ ਤੋਂ ਮੈਂ ਇਸ ਲਈ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਹਾਂ ਕਿ ਮੇਰੇ ਕੀਤੇ ਅਨੁਵਾਦ ਨੇ ਮੂਲ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਕੰਟੈਂਟ ਨੂੰ ਕਿਤੇ ਵੀ ਨੁਕਸਾਨ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦਿੱਤਾ। ਹਿੰਦੀ ਦਾ ਪਾਠਕ ਜਦ ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤੀ ਕਹਾਣੀ ਪੜ੍ਹਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਪੂਰਾ ਆਨੰਦ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਕਈ ਵਾਰ ਉਸਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹ ਅਨੁਵਾਦ ਪੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਮੈਨੂੰ ਮੇਰੇ ਕਈ ਮਿੱਤਰਾਂ ਨੇ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਦੂਰ-ਦੁਰਾਂਡੇ ਬੈਠੇ ਕਈ ਵਿਦਵਾਨਾਂ, ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਵੀ ਕਿਹਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਕਲਾਸਿਕ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰਦਿਆਂ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖੁੱਲ੍ਹ ਲੈਣ ਤੋਂ ਬਚਦਾ ਹਾਂ। ਉਹ ਕਹਾਣੀਆਂ ਕਿਉਂਕਿ ਆਪਣੀ ਮੂਲ ਸਰੰਚਨਾ ਵਿਚ ਇੰਨੀਆਂ ਕਲਾਸਿਕ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਜ਼ਰਾ ਜਿੰਨੀ ਛੇੜ-ਛਾੜ ਪੂਰੀ ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਮੈਂ ਇਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਹਾਂਗਾ ਕਿ ਮੈਂ ਖੁੱਲ੍ਹ ਨਹੀਂ ਲਈ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਮੈਨੂੰ ਨਿਰਾਰਥਕ ਵਿਸਥਾਰ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਅਜਿਹਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲੇਖਕ ਇਕ ਗੱਲ ਨੂੰ ਦੁਹਰਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਾਂ ਕੋਈ ਸੰਵਾਦ-ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਅਨਘੜ੍ਹ ਹੈ ਤਾਂ ਮੈਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰਦੇ ਵਕਤ ਇਕ ਹਦ ਤੱਕ ਹੀ ਖੁੱਲ੍ਹ ਲੈਂਦਾ ਹਾਂ ਤੇ ਆਪਣੇ ਵੱਲੋਂ ਪੂਰੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਲੇਖਕ ਦੀ ਗੱਲ ਜਾਂ ਉਸ ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਆਤਮਾ ਜਾਂ ਕਿ ਉਹ ਦੀ ਮਹਿਕ ਮੇਰੀ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕਾਰਣ ਖ਼ਤਮ ਨਾ ਹੋ ਜਾਵੇ। ਉਂਜ ਮੈਂ ਮੰਨਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਅਨੁਵਾਦਕ ਨੂੰ ਇੰਨੀ ਕੁ ਛੋਟ ਤਾਂ ਮਿਲਣੀ ਹੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਅਨੁਵਾਦਕ ਕਹਾਣੀ ਨਹੀਂ ਲਿਖ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਪਰ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰਨ ਵੇਲੇ ਐਨ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ਵਾਂਗ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਤੇ ਤਰਾਸ਼ ਵੀ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰਾਸ਼ ਵਿਚ ਛੋਟੀ-ਮੋਟੀ ਛੋਟ ਜੇ ਅਨੁਵਾਦਕ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਦੇਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।

*****

ਲੜੀ ਜੋੜਨ ਲਈ ਹੇਠਲੀ ਪੋਸਟ ਭਾਗ ਦੂਜਾ ਜ਼ਰੂਰ ਪੜ੍ਹੋ ਜੀ।

ਲੇਖਕ/ਅਨੁਵਾਦਕ ਸੁਭਾਸ਼ ਨੀਰਵ ਨਾਲ਼ ਇਕ ਮੁਲਾਕਾਤ - ਭਾਗ ਦੂਜਾ

ਸੁਭਾਸ਼ ਨੀਰਵ ਨਾਲ਼ ਇਕ ਮੁਲਾਕਾਤ

ਭਾਗ ਦੂਜਾ

ਮੁਲਾਕਾਤੀ: ਜਿੰਦਰ

ਲੜੀ ਜੋੜਨ ਲਈ ਉਪਰਲੀ ਪੋਸਟ ਭਾਗ ਪਹਿਲਾ ਜ਼ਰੂਰ ਪੜ੍ਹੋ ਜੀ।

******

ਜਿੰਦਰ: ਤੁਸੀਂ ਇਕ ਥਾਂ ਤੇ ਲਿਖਦੇ ਹੋ : ‘‘ਮੇਰੇ ਆਪਣੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਹਨ, ਪਰ ਨਾਲ ਦੀ ਨਾਲ ਸਮੇਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਮਾਜ ਤੇ ਮਾਹੌਲ ਪ੍ਰਤੀ ਜਾਗਰੁਕ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਉਸ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਰਹਿ ਰਹੇ ਹਰ ਗ਼ਰੀਬ, ਦੁਖੀ, ਮਜ਼ਬੂਰ, ਪੀੜਿਤ, ਦਲਿਤ, ਸ਼ੋਸ਼ਿਤ, ਵਿਅਕਤੀ ਤੇ ਇਸਤਰੀ ਪ੍ਰਤੀ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਰਿਸ਼ਤਾ ਕਾਇਮ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਆਪਣੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ, ਮਿੰਨੀ ਕਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਮੈਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਈਮਾਨਦਾਰੀ ਨਾਲ ਛੋਹ ਸਕਾਂ ਤੇ ਤੈਹਾਂ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਛੁਪੇ ਸੱਚ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆ ਸਕਾਂ।’’ ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕਿਸੇ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰਨ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਉਦੋਂ ਵੀ ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਭਾਵਨਾ/ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖਦੇ ਹੋ?

-----

ਨੀਰਵ: ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਸਵਾਲ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਸੱਚ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਮੇਰੇ ਮਨ ਦਾ ਸਵਾਲ ਹੈ। ਅਨੁਵਾਦਕ ਜਦ ਖ਼ੁਦ ਲੇਖਕ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਆਪਣੇ ਲੇਖਣ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਇਕ ਸੋਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਕੁਝ ਸਰੋਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਭਾਵੇਂ ਕਿਸੇ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਕਾਰਡ ਹੋਲਡਰ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਪਰ ਉਹ ਸਮਾਜ ਦਾ ਇਕ ਹਿੱਸਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਮਾਜ ਪ੍ਰਤੀ, ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਰਹਿ ਰਹੇ ਲੋਕਾਂ ਪ੍ਰਤੀ, ਦੇਸ਼ ਪ੍ਰਤੀ, ਵਿਸ਼ਵ ਪ੍ਰਤੀ ਇਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਲੇਖਕ ਕਿਉਂਕਿ ਸਮਾਜ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਵਿਅਕਤੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਹਰ ਦੁਖੀ, ਪੀੜਿਤ, ਸ਼ੋਸ਼ਿਤ ਪ੍ਰਾਣੀ ਦੇ ਦੁੱਖ ਸੰਵੇਦਤ ਹੋਏ ਬਿਨਾਂ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ। ਸਰੀਰਿਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਉਹ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ ਵੀ ਭਾਵੇਂ ਕੁਝ ਨਾ ਕਰ ਸਕੇ, ਉਹ ਆਪਣੀ ਕਲਮ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਰਦ ਨੂੰ ਆਵਾਜ਼ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਮੇਰੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਲਾਚਾਰ, ਦੁੱਖੀ, ਸਤਾਏ ਹੋਏ ਬਜ਼ੁਰਗ ਹਨ, ਨੌਜਵਾਨ ਹਨ, ਔਰਤਾਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ ਵੀ ਮੈਂ ਮੱਦਦ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਪਰ ਉਹ ਮੇਰੇ ਲੇਖਣ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਦੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਰਦ ਨੂੰ ਲਿਖ ਕੇ ਜ਼ੁਬਾਨ ਦੇਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿਚ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਜਦੋਂ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ਤੇ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਇਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਵੀ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰਕੇ ਮੈਨੂੰ ਤਸੱਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਕ ਮਾਨਸਿਕ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਤੁਹਾਡੀ ਕਹਾਣੀ ‘ਤੁਸੀਂ ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਸਕਦੇ’ ਨੂੰ ਜੇ ਮੈਂ ਅਨੁਵਾਦ ਲਈ ਚੁਣਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਇਸ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਮੇਰੀ ਉਪਰਲੀ ਸੋਚ ਹੀ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਅਜਿਹੀਆਂ ਕਈ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੇ ਮੈਂ ਨਾਂ ਗਿਣਾ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖ਼ੁਦ ਮੇਰੀ ਉਂਗਲੀ ਫੜ ਕੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰਵਾ ਲਿਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਮੇਰੀ ਸੋਚ ਦੇ ਬਹੁਤ ਨੇੜੇ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸਨ, ਇਸ ਲਈ ਕਿ ਉਹ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿਚ ਜਿਉਂਦੇ-ਮਰਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸਨ। ਟੁੱਟਦੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸਨ ਜੋ ਆਪਣੀ ਲੜਾਈ ਆਪਣੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਲੜ ਰਹੇ ਸਨ, ਪਰ ਆਪਣੇ ਦੁੱਖ ਜ਼ਾਹਿਰ ਕਰਨ ਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਭਾਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿਚ ਜਿੱਥੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ, ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਖੋਹ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਬਰੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਹਾਰਨ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਲੋਕ ਫੇਰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਹਾਰਿਆ ਹੋਇਆ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦੇ, ਜੀਵਨ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਮੁੜ ਮੁੜ ਉੱਠ ਕੇ ਆਪਣਾ ਮੋਰਚਾ ਸੰਭਾਲਦੇ ਹਨ, ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਮੋਰਚਾ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਹੋਵੇ, ਸਮਾਜ ਦਾ ਹੋਵੇ, ਦੇਸ਼ ਦਾ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਆਪਣ ਦੁੱਖਾਂ-ਤਕਲੀਫ਼ਾਂ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾਉਣ ਦਾ ਹੋਵੇ, ਦੱਬੇ-ਕੁਚਲੇ, ਦਲਿਤ, ਸ਼ੋਸ਼ਿਤ ਲੋਕ ਜਦੋਂ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਅਮਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਪ੍ਰੇਮਚੰਦ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹਨ। ਅਨੁਵਾਦ ਕਰਨ ਵੇਲੇ ਮੈਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਹੀ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ਜਿਸ ਵਿਚ ਦਲਿਤ, ਪੀੜਿਤ, ਸ਼ੋਸ਼ਿਤ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

*****

ਜਿੰਦਰ: ਤੁਸੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕਾਂ ਹੀ ਕਹਾਣੀਆਂ ਹਿੰਦੀ ’ਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ। ਤੁਸੀਂ ਆਪ ਹਿੰਦੀ ਦੇ ਚਰਚਿਤ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਹੋ। ਹਿੰਦੀ ਤੇ ਹੋਰ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ’ਚ ਲਿਖੀ ਜਾ ਰਹੀ ਕਹਾਣੀ ਤੋਂ ਵਾਕਿਫ਼ ਹੋ। ਜੇ ਆਪਾਂ ਹਿੰਦੀ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਅਧਿਐਨ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਕਿੱਥੇ ਰੱਖੋਗੇ (ਉਦਯ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨੂੰ ਛੱਡ ਲਉ, ਉਸ ਵਰਗਾ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹੋਰ ਭਾਸ਼ਾ ’ਚ ਨਹੀਂ ਹੈ) ਤੁਹਾਡੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ’ਚ ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਹੈ?

-----

ਨੀਰਵ: ਇਕ ਵਾਰ ਰੇਡੀਓ ’ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ ’ਤੇ ਅੱਧੇ ਘੰਟੇ ਦੀ ਗੱਲਬਾਤ ਸੀ। ਇਸ ਗੱਲਬਾਤ ਵਿਚ ਹਿੰਦੀ ਦੇ ਮੰਨੇ-ਪ੍ਰਮੰਨੇ ਕਵੀ ਗਿਰਧਰ ਰਾਠੀ, ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਸਿਰਮੌਰ ਕਵੀ-ਆਲੋਚਕ ਸੁਤਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੂਰ ਸਨ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੇ ਅਨੁਵਾਦਕ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਮੈਂ। ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਜਦੋਂ ਹਿੰਦੀ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪਤ੍ਰਿਕਾ ‘ਕਥਾਦੇਸ਼’ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅੰਕ (ਜੂਨ 2000) ਛਪਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 95 ਫੀਸਦੀ ਅਨੁਵਾਦ ਮੇਰਾ ਸੀ। ਇਕ ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਆਉਣਾ ਤਾਂ ਅਜੀਤ ਕੌਰ ਜੀ ਨੂੰ ਵੀ ਸੀ, ਪਰ ਉਹ ਬੀਮਾਰ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਨਾ ਆ ਸਕੇ। ਗਿਰਧਰ ਰਾਠੀ ਸਵਾਲ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਤੇ ਨੂਰ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਮੈਂ ਜਵਾਬ ਦੇ ਰਹੇ ਸੀ। ਆਖਿਰ ਵਿਚ ਰਾਠੀ ਨੇ ਸਵਾਲ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਕੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਮੰਟੋ ਪੈਦਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਨੂਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਮੰਟੋ ਜਿਹਾ ਲੇਖਕ ਨਾ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਨਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਮੇਰਾ ਜਵਾਬ ਸੀ ਕਿ ਉਮੀਦ ’ਤੇ ਦੁਨੀਆਂ ਟਿਕੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਜੋ ਨਵੀਂ ਕਥਾ ਪੀੜ੍ਹੀ ਆ ਰਹੀ ਹੈ ਉਸ ਦੀ ਗੰਭੀਰ ਰਚਨਾਤਮਕਤਾ, ਉਸ ਦੀ ਲਗਨ ਤੇ ਵਿਲੱਖਣਤਾ ‘ਤੇ ਚਲਦਿਆਂ ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ ਨਵੇਂ ਮੁਕਾਮ ਵੱਲ ਵੱਧ ਰਹੀ ਹੈ, ਕੀ ਪਤਾ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਕੋਈ ਮੰਟੋ ਜਿਹਾ ਮਿਲ ਜਾਵੇ। ਖ਼ੈਰ, ਮੈਂ ਜਦ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਟ ਕਹਾਣੀਆਂ ’ਤੇ ਸੰਨ 2000 ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਨਾਨਕ ਸਿੰਘ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀ ਲੇਖਕਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸੰਨ 2000 ਤੱਕ ਦੇ ਨਵੇਂ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਭ-ਲਭ ਕੇ ਪੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਇਹ ਸਿਲਸਿਲਾ ਅੱਜ ਵੀ ਜਾਰੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇੰਟਰਨੈਟ ’ਤੇ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਬਲੋਗ‘ਕਥਾ ਪੰਜਾਬ’ ਵਿੱਚ ‘ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ : ਆਜ ਤੱਕ’ ਸਿਰਲੇਖ ਦੇ ਤਹਿਤ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਦੌਰ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਦੀ ਨਵੀਂ ਕਥਾ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੀਆਂ ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਟ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦੀ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਤੁਸੀਂ ਹਿੰਦੀ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਕਥਾ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਅਧਿਐਨ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੈ ਪਰ ਮੇਰਾ ਆਪਣਾ ਮਤ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਵਿਚ ਤੁਲਨਾ ਵਾਲੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਹਿੰਦੀ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਟ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਹਿੰਦੀ ਦਾ ਦਾਇਰਾ ਬਹੁਤ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੈ। ਪ੍ਰੇਮਚੰਦ, ਜੈਨੇਂਦਰ, ਯਸ਼ਪਾਲ, ਰੇਣੂ, ਕਾਮਤਾਨਾਥ, ਅਮਰਕਾਂਤ, ਸ਼ੇਖਰ ਜੋਸ਼ੀ, ਕਮਲੇਸ਼ਵਰ, ਭੀਸ਼ਮ ਸਾਹਨੀ, ਮੋਹਨ ਰਾਕੇਸ਼, ਮੰਨੂ ਭੰਡਾਰੀ, ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਸੋਬਤੀ, ਰਾਜੇਂਦਰ ਯਾਦਵ, ਸ਼ੈਲੇਸ ਮਟਿਆਨੀ, ਸੰਜੀਵ ਤੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨਾਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਿੰਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਸਿਖਰ ’ਤੇ ਪਹੁੰਚਾਇਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰ ਦੀਆਂ ਹਨ। ਪਰ ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ ਸਾਹਿਤ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਮਰਿਧ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤੇ ਹੈ ਵੀ। ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸਿਰਮੌਰ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀਆਂ ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਟ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀਆਂ ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਟ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਟੱਕਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ, ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ, ਦੁੱਗਲ, ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਵਿਰਕ, ਅਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ, ਮਹਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸਰਨਾ, ਨਵਤੇਜ ਸਿੰਘ, ਅਜੀਤ ਕੌਰ, ਮੋਹਨ ਭੰਡਾਰੀ, ਰਾਮ ਸਰੂਪ ਅਣਖੀ, ਪ੍ਰੇਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼, ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਭੁੱਲਰ, ਰਘਬੀਰ ਢੰਡ, ਵਰਿਆਮ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ, ਗੁਰਦੇਵ ਰੁਪਾਣਾ ਆਦਿ ਕਈ ਨਾਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਕਹਾਣੀਆਂ ਪੰਜਾਬੀ ਕਥਾ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਝੋਲੀ ਵਿਚ ਪਾਈਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ’ਤੇ ਨਾਜ਼ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਟ ਕਹਾਣੀਆਂ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਨਵੀਂ ਕਥਾ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਕਈ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਟ ਤੇ ਪੜ੍ਹਨ ਯੋਗ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖ ਰਹੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਉਮੀਦਾਂ ਹਨ। ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਤੇ ਕਾਲ ਨੂੰ, ਬਦਲਦੇ ਜੀਵਨ ਮੁੱਲਾਂ ਨੂੰ, ਭੂਮੰਡਲੀਕਰਨ ਦੇ ਇਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਬਾਜ਼ਾਰਵਾਦ ਤੇ ਉਪਭੋਗਤਾਵਾਦ ਦੇ ਤਹਿਤ ਨਵੇਂ ਢੰਗ ਦੇ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਟ ਕਹਾਣੀਆਂ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਲਿਖੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਪੁਰਾਣੇ ਲੇਖਕ ਦੀ ਕਲਮ ਤੋਂ ਘੱਟ, ਨਵੇਂ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਕਲਮ ਤੋਂ ਵੱਧ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖ ਕੇ ਜੇ ਗੱਲ ਕਰਾਂ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਕਥਾ ਸਾਹਿਤ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਅਮੀਰ ਤੇ ਮੁੱਲਵਾਨ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਉੱਜਲ ਦਿਸਦਾ ਹੈ।

*****

ਜਿੰਦਰ: ਤੁਸੀਂ ਬਤੌਰ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਕਹਾਣੀਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ। ਕਹਿ ਲਉ-ਤੁਹਾਡੇ ਆਪਣੇ ਮਨ ’ਚ ਕਦੇ ਆਇਆ ਹੋਵੇ ਕਿ ਮੈਂ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਫਲਾਣੇ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਵਾਂਗ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖਾਂ?

-----

ਨੀਰਵ: ਵਧੀਆ ਲੇਖਕ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੀ ਹੈ। ਸਮੇਂ ਸਮੇਂ ’ਤੇ ਹਿੰਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਕਈ ਮਹਾਨ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਚੇਖੋਵ, ਮੋਪਾਂਸਾ, ਗੋਰਕੀ, ਪ੍ਰੇਮਚੰਦ, ਸ਼ਰਤ ਚੰਦਰ, ਨਾਨਕ ਸਿੰਘ, ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ, ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ, ਦੁੱਗਲ, ਵਿਰਕ, ਮਹਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸਰਨਾ, ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ, ਨਵਤੇਜ ਸਿੰਘ, ਮੋਹਨ ਭੰਡਾਰੀ, ਗੁਰਬਚਨ ਭੁੱਲਰ, ਅਜੀਤ ਕੌਰ ਆਦਿ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਮੈਨੂੰ ਧੁਰ ਅੰਦਰ ਤੱਕ ਛੋਹ ਜਾਂਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਜੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਲੇਖਕ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਾਂ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਵਿਰਕ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਹਾਂ, ਕਈ ਵਾਰ ਕਿਸੇ ਦੀ ਵਧੀਆ ਕਹਾਣੀ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਾਸ਼! ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਕਹਾਣੀ ਮੈਂ ਵੀ ਲਿਖਦਾ। ਪਰ ਜਿੰਦਰ, ਜੇ ਕੋਈ ਲੇਖਕ ਦੂਜੇ ਲੇਖਕ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ ਉਸ ਵਰਗੀ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖੇਗਾ ਤਾਂ ਫਿਰ ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਕਿੱਥੇ ਹੋਵੇਗਾ। ਸੁਭਾਸ਼ ਨੀਰਵ ਨੇ ਤਾਂ ਉਹ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖਣੀ ਹੈ ਜੋ ਸੁਭਾਸ਼ ਨੀਰਵ ਦੀ ਲੱਗੇ, ਕਿਸੇ ਦਾ ਉਸ ’ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਾ ਦਿਖਾਈ ਦੇਵੇ। ਹਰ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਢੰਗ ਦੀ ਹੀ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਵਿਰਾਸਤ ਵਿਚ ਮਿਲੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸਾਨੂੰ ਵਧੀਆ ਰਚਨਾ ਦਾ ਰਾਹ ਦਿਖਾਉਣ ਤਾਂ ਠੀਕ ਹੈ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਜਿਹਾ ਹੀ ਲਿਖਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਨ ਤਾਂ ਇਹ ਲੇਖਕ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਬੰਨ੍ਹ ਮਾਰਨ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੋਵੇਗੀ।

*****

ਜਿੰਦਰ: ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਤੋਂ ਕਿੰਨ੍ਹੇ ਕੁ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਹੋ?

ਨੀਰਵ: ਜਿਥੋਂ ਤੱਕ ਪੰਜਾਬੀ ਤੇ ਹਿੰਦੀ ਵਿਚ ਅਨੁਵਾਦ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ-ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਤੋਂ ਇਸ ਲਈ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਹਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਜੋ ਵੀ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ ਪੂਰੀ ਈਮਾਨਦਾਰੀ, ਮਿਹਨਤ ਤੇ ਲਗਨ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਤੱਕ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਟ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਹੀ ਹਿੰਦੀ ਵਿਚ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਪੂਰੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਅਜੇ ਵੀ ਜਾਰੀ ਹੈ।

*****

ਜਿੰਦਰ: ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਕੀਤੇ ਕੰਮਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੈ, ਪਰ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕੀਤੇ ਕੰਮਾਂ ਤੋਂ ਜਾਣੂੰ ਕਰਵਾਉ।

ਨੀਰਵ: ਹਿੰਦੀ ’ਚ ਮੇਰੇ ਤਿੰਨ ਮੌਲਿਕ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ-‘ਦੈਤ ਤਥਾ ਅਨਯ ਕਹਾਣੀਆਂ’, ‘ਔਰਤ ਹੋਣੇ ਕਾ ਗੁਨਾਹ’ ਅਤੇ ‘ਆਖਿਰੀ ਪੜਾਵ ਕਾ ਦੁੱਖ’ ਛਪ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਦੋ ਕਵਿਤਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ-‘ਯ੍ਰਤਕਿੰਚਿਤ’ ਤੇ ‘ਰੌਸ਼ਨੀ ਕੀ ਲਕੀਰ’, ਇਕ ਬਾਲ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ-‘ਮੇਹਨਤ ਕੀ ਰੋਟੀ’ ਇਕ ਲਘੂ ਕਥਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ-‘ਕਥਾ-ਬਿੰਦੁ’ (ਸਹਿਯੋਗੀ ਲੇਖਕ ਚੰਦੇਲ ਤੇ ਨਾਗਰ) ਛਪ ਚੁੱਕੇ ਹਨ, ਅੱਠ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਨਿਰੰਤਰ ‘ਪ੍ਰਯਾਸ’ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਦਾ ਸੰਪਾਦਨ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ‘ਮਚਾਨ’ ਤੇ ‘ਸਹਜ’ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਦਾ ਵੀ ਸੰਪਾਦਨ ਕੀਤਾ, ਜਿਥੋਂ ਤੱਕ ਅਨੁਵਾਦ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ, ਹੁਣ ਤੱਕ ਤਿੰਨ ਸੌ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਤੇ ਲਗਭਗ ਬਾਰਾਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਹਿੰਦੀ ਵਿਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਨ-‘ਕਾਲਾ ਦੌਰ’ (ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਅੱਤਵਾਦ ’ਤੇ ਆਧਾਰਤ ਚੌਵੀ ਚੋਣਵੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ), ‘ਪੰਜਾਬੀ ਕੀ ਚਰਚਿਤ ਲਘੁਕਥਾਏਂ’, ‘ਤੁਸੀਂ ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਸਕਦੇ’ (ਜਿੰਦਰ ਦਾ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ), ‘ਕਥਾ ਪੰਜਾਬ-2’ (ਨੈਸ਼ਨਲ ਬੁਕ ਟ੍ਰਸਟ ਲਈ), ‘ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ’ ਵਿਰਕ ਦੀਆਂ ਚੋਣਵੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ (ਨੈਸ਼ਨਲ ਬੁਕ ਟ੍ਰਸਟ ਲਈ), ‘ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ’, ‘ਰੇਤ’ (ਹਰਜੀਤ ਅਟਵਾਲ ਦਾ ਨਾਵਲ), ‘ਪਾਵੇ ਸੇ ਬੰਧਾ ਹੁਆ ਕਾਲ’ (ਜਤਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਹੰਸ ਦਾ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ) ਅਤੇ ‘ਛਾਂਗਿਆ ਰੁੱਖ’ (ਬਲਬੀਰ ਮਾਧੋਪੁਰੀ ਦੀ ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀ) ਅੱਜਕਲ੍ਹ ਇਕ ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀ ਤੇ ਤਿੰਨ ਨਾਵਲਾਂ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਹਿੰਦੀ ’ਚ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ।

*****

ਜਿੰਦਰ: ਤੁਸੀਂ ਇੰਟਰਨੈੱਟ ‘ਤੇ ਵੀ ਬਲੌਗ ਪੱਤ੍ਰਿਕਾ ਸੰਪਾਦਿਤ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ। ਕਈ ਬਲੌਗਸ ਬਣਾਏ ਹੋਏ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਦੱਸੋ।

------

ਨੀਰਵ: ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਨਵੇਂ ਸਮੇਂ ਦੀ ਇਕ ਨਵੀਂ ਤਕਨੀਕ ਹੈ ਤੇ ਸਹਿਜ ਸੁਲਭ ਹੈ, ਪ੍ਰਿੰਟ ਮੀਡੀਆ ਦਾ ਆਪਣਾ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਵ ਹੈ ਤੇ ਸੁਖ ਵੀ, ਇਹ ਰਹੇਗਾ ਵੀ, ਪਰ ਇਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਮਿਹਨਤ ਵਾਲਾ ਤੇ ਖ਼ਰਚੀਲਾ ਮਾਧਿਅਮ ਹੈ, ਉਸ ਤੋਂ ਕੀਤੇ ਵੱਧ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਵਾਲਾ ਤੇ ਖ਼ਰਚੀਲਾ ਕੰਮ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਵਿਤਰਣ, ਅੱਜ ਇਕ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਜਾਂ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਡਾਕ ਰਾਹੀਂ ਕਿਤੇ ਭੇਜਣਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਸੋਚ ਵਿਚ ਪੈ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ। ਵਿਤਰਣ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਇੰਨੀ ਖ਼ਰਚੀਲੀ ਹੈ ਕਿ ਮੈਗਜ਼ੀਨਾਂ/ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੂਰ ਦੁਰਾਡੇ ਬੈਠੇ ਪਾਠਕ ਖ਼ਰੀਦ ਕੇ ਪੜ੍ਹ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ, ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਨੈੱਟ ਪਤ੍ਰਿਕਾਵਾਂ ਚਾਹੇ ਉਹ ਵੈੱਬ ਪਤ੍ਰਿਕਾਵਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ’ਚ ਹੋਣ ਜਾਂ ਬਲੌਗ ਦੇ ਰੂਪ ’ਚ, ਬੜੀ ਸਹਿਜਤਾ ਤੇ ਬਿਨਾਂ ਖ਼ਰਚ ਦੇ ਉਪਲਬਧ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਤ੍ਰਿਕਾਵਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਸਾਹਿਤ ਸੱਤ ਸਮੁੰਦਰ ਪਾਰ ਬੈਠੇ ਪਾਠਕਾਂ ਲਈ ਇਕ ਕਲਿਕ ਭਰ ਦੀ ਦੂਰੀ ’ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਦੀ ਇਸੇ ਉਪਯੋਗਿਤਾ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ ਅੱਜ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੇਖਕ, ਪੱਤਰਕਾਰ, ਰੰਗਕਰਮੀ, ਡਾਕਟਰ, ਸਮਾਜ ਸੇਵੀ, ਫਿਲਮਕਾਰ ਇਸ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਜੁੜ ਰਹੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਜਦੋਂ ਬਲੌਗ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਉਸ ਵੇਲੇ ਹਿੰਦੀ ਵਿਚ ਬਲੌਗ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਸਿਰਫ਼ ਛੇ ਸੌ ਦੇ ਕਰੀਬ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਵੀ ਬਹੁਤੇ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਬਲੌਗ ਸਨ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੋ ਬਲੌਗ ’ਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਦੀ ਇੱਛਾ ਪੂਰਤੀ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਮੈਂ ਇਸ ਮਾਧਿਅਮ ਦਾ ਲਾਭ ਉਠਾਉਣਾ ਚਾਹਿਆ ਤੇ ਆਪਣਾ ਪਹਿਲਾ ਬਲੌਗ ਅਨੁਵਾਦ ’ਤੇ ਹੀ ਆਧਾਰਿਤ ਰੱਖਿਆ, ‘ਸੇਤੁ ਸਾਹਿਤ’ ਨਾਂ ਦੇ ਮੇਰੇ ਇਸ ਬਲੌਗ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਸਵਰੋਤਮ ਰਚਨਾਵਾਂ ਸਮੇਤ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਟ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਵੀ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਛੋਟੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਜਿਵੇਂ-ਕਵਿਤਾ, ਲਘੂਕਥਾ, ਸੰਸਮਰਣ, ਪਤਰ ਆਦਿ ਪੰਜਾਬੀ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਅਨੁਵਾਦ ਮੈਂ ਆਪ ਹੀ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਇਹ ਬਲੌਗ ਚੌਂਤੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਹੁਣ ਤੱਕ (ਇਸ ਇੰਟਰਵਿਊ ਦੇ ਦੇਣ ਤੱਕ) ਇਸ ਦੇ ਦਸ ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪਾਠਕ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ‘ਵਾਟਿਕਾ’ ਨਾਂ ਦੇ ਬਲੌਗ ਵਿਚ ਹਰ ਮਹੀਨੇ ਮੇਰੀ ਪਸੰਦ ਦੇ ਕਿਸੇ ਇਕ ਕਵੀ ਦੀਆਂ ਦਸ ਚੋਣਵੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਸ਼ਾਇਰ ਦੀਆਂ ਦਸ ਚੋਣਵੀਆਂ ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ‘ਗਵਾਕ੍ਰਸ਼’ ਨਾਂ ਵਾਲੇ ਬਲੌਗ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿ ਰਹੇ ਹਿੰਦੀ-ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ‘ਸਾਹਿਤ ਸ੍ਰਿਜਨ’ ਇਕ ਬਲੌਗ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਮੇਰੀ ਬਾਤ, ਕਹਾਣੀ, ‘ਕਵਿਤਾ’, ‘ਲਘੁਕਥਾ’, ‘ਅਨੁਵਾਦ’, ‘ਇੰਟਰਵਿਯੂ’, ‘ਸੰਸਮਰਣ’, ‘ਪੁਸਤਕ ਸਮੀਖਿਆ’, ਆਦਿ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਬਲੌਗ ਪਤ੍ਰਿਕਾ 63 ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵੇਖੀ ਪੜ੍ਹੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ‘ਸ੍ਰਿਜਨ ਯਾਤਰਾ’ ਬਲੌਗ ਮੇਰੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਬਲੌਗ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਮੈਂ ਸਮੇਂ ਸਮੇਂ ਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ, ਕਵਿਤਾਵਾਂ, ਲਘੂਕਥਾਵਾਂ, ਸੰਸਮਰਣ ਆਦਿ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਇਹ ਵੀ 63 ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਵੇਖਿਆ-ਪੜ੍ਹਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅਨੁਵਾਦ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਮੇਰੀ ਇਕ ਨਵੀਂ ਬਲੌਗ ਪਤ੍ਰਿਕਾ ਹੈ-‘ਕਥਾ ਪੰਜਾਬ’ । ਦਰਅਸਲ ਮੈਂ ਇਸ ਨੂੰ ਇਕ ਵੈੱਬ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਦਾ ਰੂਪ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਖ਼ਰਚੀਲਾ ਤੇ ਬੇਹੱਦ ਮਿਹਨਤ ਵਾਲਾ ਕੰਮ ਹੈ, ਮੈਂ ਇਸ ਨੂੰ ਅਜੇ ਬਲੌਗ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਰੱਖਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਬਲੌਗ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਮੇਰੀ ਇਕ ਲੰਬੀ ਯੋਜਨਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਗਲਪ ਤੇ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਇਸ ਬਲੋਗ ਵਿਚ ਕਈ ਕਾਲਮ ਹਨ ਜਿਵੇਂ- ‘ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ ਅੱਜ ਤੱਕ’, ‘ਪੰਜਾਬੀ ਲਘੂਕਥਾ : ਆਜ ਤਕ’, ‘ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ : ਨਏ ਹਸ੍ਰਤਾਕ੍ਰਸ਼ਰ’, ‘ਇਸਤਰੀ ਕਥਾ ਲੇਖਕ : ਚੁਨਿੰਦਾ ਕਹਾਣੀਆਂ’, ‘ਆਤਮ-ਕਥਾ-ਸਵੈ ਜੀਵਨੀ’, ‘ਪੰਜਾਬੀ ਉਪਨਾਯਾਸ’, ‘ਲੇਖਕ ਸੇ ਬਾਤਚੀਤ’ ਸੰਸਮਰਣ/ਰੇਖਾ ਚਿੱਤਰ ਆਦਿ, ਇਸ ਬਲੋਗ ਵਿਚ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਮੈਟਰ ਦੀ ਚੋਣ ਮੇਰੀ ਆਪਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਅਨੁਵਾਦ ਵੀ। ਇਹ ਵੀ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਤੇਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਵੇਖਿਆ-ਪੜ੍ਹਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।

*****

ਜਿੰਦਰ: ਮੰਨ ਲਉ ਕਿ ਰਾਜਕਮਲ ਜਾਂ ਵਾਣੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਵੱਲੋਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੋਈ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਸੰਪਾਦਿਤ ਕਰਨ ਦਾ ਨਿਮੰਤਰਣ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਸਿਰਫ਼ ਪੰਦਰਾਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲੈਣੀਆਂ ਹਨ। ਤੁਹਾਡੀ ਚੋਣ ਦਾ ਆਧਾਰ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ? ਕਿਹੜੀਆਂ ਕਿਹੜੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰੋਗੇ। ਕਿਸੇ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਨਹੀਂ, ਸਿਰਫ਼ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਮਾਸਟਰ ਕਹਾਣੀਆਂ।

-----

ਨੀਰਵ: ਤੁਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਕਰਕੇ ਲਏ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਹਿੰਦੀ ਦੇ ਵੱਡੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕਾਂ ਵਿਚ ਗਿਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਥਾਂ-ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਜਾਂ ਨੈਸ਼ਨਲ ਬੁਕ ਟ੍ਰੱਸਟ ਦਾ ਨਾਂ ਲੈਂਦੇ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਚੰਗਾ ਲੱਗਦਾ। ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਲੇਖਕ ਤੇ ਅਨੁਵਾਦਕ ਦੇ ਹੱਕ ਦਾ ਪੂਰਾ-ਪੂਰਾ ਖ਼ਿਆਲ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹਨ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਮੇਰਾ ਇਹ ਜਵਾਬ ਤੁਹਾਡੇ ਸਵਾਲ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਲੱਗ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਕਹਿਣੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਤੁਹਾਡੇ ਦੱਸੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ ਨਾਲ ਮੇਰਾ ਵਾਹ ਪੈ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਅਨੁਵਾਦਕ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਮੇਰਾ ਮਿਹਨਤਾਨਾ ਤਾਂ ਕੀ ਦੇਣਾ ਸੀ, ਅਨੁਵਾਦਕ ਨੂੰ ਕਿਤਾਬ ਦੀਆਂ ਦੋ ਕਾਪੀਆਂ ਦੇਣੀਆਂ ਵੀ ਉਸ ਦੇ ਨਿਯਮ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਨਹੀਂ। ਅਜਿਹੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਸੱਦੇ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ’ਤੇ ਕਿਵੇਂ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹਾਂ? ਇਹ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਤੇ ਮੈਂ ਵੀ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਸਮੁੱਚੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਮਾਸਟਰਪੀਸ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਪੰਦਰਾਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਕਾਫ਼ੀ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਪੰਜਾਬੀ ਕਥਾ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਦੌਰ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਚਾਰ ਕਥਾ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤੇ ਪੁਰਾਣੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਚੌਥੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਕਹਾਣੀਕਾਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਜੇ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਨੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਪੰਦਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੱਟ ਹੈ। ਵਰਿਆਮ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ ਨੇ ਨੈਸ਼ਨਲ ਬੁਕ ਟ੍ਰੱਸਟ ਲਈ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਸੰਪਾਦਿਤ ਕੀਤੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ 37 ਕਹਾਣੀਆਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਕਈ ਚੰਗੇ ਨਾਂ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਚੰਗੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਪੁਸਤਕ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰਹਿ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਕੋਸ਼ਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਵੱਖਰੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਛੱਡਣ ਦੀ ਗੁੰਜਾਇਸ਼ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਵੱਡ ਆਕਾਰੀ ਪੁਸਤਕਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਪਰ ਜੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਵਧੀਆ ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਹੋਵੇ ਤੇ ਮੇਰੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ 30 ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਤਾਂ ਲੈਣੇ ਹੀ ਪੈਣਗੇ, ਫਿਰ ਵੀ ਜੇ ਕੋਈ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਦੀ ਤਜਵੀਜ਼ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਸ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ 25 ਕਹਾਣੀਕਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਛਪਣ ਲਈ ਆਪਣੀ ਸ਼ਰਤ ਜ਼ਰੂਰ ਰੱਖਾਂਗਾ, ਤਾਂ ਕਿ ਸਮੁੱਚੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਨਾਲ ਨਿਆ ਕਰ ਸਕਾਂ। ਮੇਰੀ ਮਨਸ਼ਾ ਇਹ ਰਹੇਗੀ ਕਿ ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਪੰਜਾਬੀ ਕਥਾ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਅਮੀਰ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਹੋਣ, ਦੂਜੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਸਹੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਹੋਣ। ਇਹ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਤੇ ਕਾਲ ਦੀਆਂ ਬੇਹਤਰੀਨ ਕਹਾਣੀਆਂ ਹੋਣ, ਸਗੋਂ ਮਾਨਵੀਂ ਮੁੱਲਾਂ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦੇਣ ਵਾਲੀਆਂ ਵੀ ਹੋਣ। ਮੈਂ 25 ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ’ਤੇ ਗੌਰ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹਾਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੇਖਕਾਂ ਤੇ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ-ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ (ਮੀਂਹ ਜਾਵੇ, ਹਨੇਰੀ ਜਾਵੇ), ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਵਿਰਕ (ਧਰਤੀ ਹੇਠਲਾ ਬਲਦ), ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੁੱਗਲ (ਚਾਨਣੀ ਰਾਤ ਦਾ ਦੁਖਾਂਤ), ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਧੀਰ (ਕੋਈ ਇਕ ਸਵਾਰ), ਰਾਮ ਸਰੂਪ ਅਣਖੀ (ਚਿੱਟੀ ਕਬੂਤਰੀ), ਪ੍ਰੇਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ (ਡੈੱਡ ਲਾਈਨ), ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਵਿਰਦੀ (ਘਰ), ਅਜੀਤ ਕੌਰ (ਗੁਲਬਾਨੋ), ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਭੁੱਲਰ (ਵਖਤਾਂ ਮਾਰੇ), ਮੋਹਨ ਭੰਡਾਰੀ (ਮੂਨ ਦੀ ਅੱਖ), ਗੁਰਦੇਵ ਰੁਪਾਣਾ (ਸ਼ੀਸ਼ਾ), ਵਰਿਆਮ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ (ਚੌਥੀ ਕੂਟ), ਰਘੁਬੀਰ ਢੰਡ (ਸ਼ਾਨੇ ਪੰਜਾਬ), ਸੁਖਵੰਤ ਕੌਰ ਮਾਨ (ਜਿਉਣ ਜੋਗੇ), ਕਿਰਪਾਲ ਕਜ਼ਾਕ (ਗੁੰਮਸ਼ੁਦਾ) ਨਛੱਤਰ (ਲਾਸ਼), ਵੀਨਾ ਵਰਮਾ (ਰਜਾਈ), ਜਿੰਦਰ (ਕ਼ਤਲ), ਤਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ (ਖ਼ੁਸ਼ਬੂ), ਸੁਖਜੀਤ (ਬਰਫ਼), ਹਰਜੀਤ ਅਟਵਾਲ (ਜਿੰਨ ਜਾਂ ਮਛਲੀਆਂ), ਗੁਰਮੀਤ ਕੜਿਆਲਵੀ (ਸਾਰੰਗੀ ਦੀ ਮੌਤ) ਤੇ ਜਤਿੰਦਰ ਹਾਂਸ (ਪਾਵੇ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ ਕਾਲ਼)

*****

ਸਮਾਪਤ