ਸ਼ਾਇਰ ਅਜਾਇਬ ਕਮਲ ਨਾਲ਼ ਇੱਕ ਮੁਲਾਕਾਤ - ਸੁਖਿੰਦਰ

“....ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਲੇਖਕ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਰਚੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਾਹਿਤ ਨਾਲ ਇਨਸਾਫ਼ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ। ਜੇਕਰ ਉਹ ਇਸਦਾ ਮੁਲਅੰਕਣ ਕਰਨ। ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਰਹੇ ਲੇਖਕ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਖ ਰਹੇ ਲੇਖਕਾਂ ‘ਚੋਂ ਹੀ ਆਲੋਚਕ ਪੈਦਾ ਕਰਨੇ ਪੈਣਗੇ। ਜੋ ਉੱਥੇ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਨੂੰ, ਉੱਥੇ ਦੇ ਜੀਵਨ, ਸਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ, ਉੱਥੇ ਦੇ ਕਰਾਸਕਲਚਰ ਨੂੰ ਸਮਝਦੇ ਹੋਣ - ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਪੂਰੀ ਰੂਪਰੇਖਾ ਨੂੰ ਸਮਝਦੇ ਹੋਣ। ਉਹ ਹੀ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਖੇ ਜਾ ਰਹੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਨਾਲ ਪੂਰਾ ਇਨਸਾਫ਼ ਕਰ ਸਕਣਗੇ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਲੇਖਕ ਨਹੀਂ..” ਅਜਾਇਬ ਕਮਲ

*******

ਮੁਲਾਕਾਤੀ: ਸੁਖਿੰਦਰ

-----

ਸੁਖਿੰਦਰ: ਅਜਾਇਬ ਕਮਲ ਸਾਹਿਬ, ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਰਹੀ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ੀਲ ਲਹਿਰ ਦੇ ਮੋਢੀਆਂ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡਾ ਨਾਮ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਜਦੋਂ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਸਾਹਿਤਕ ਮਾਹੌਲ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਸੀ?

ਅਜਾਇਬ: ਸੁਖਿੰਦਰ ਜੀ, ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ 55,56 ਜਾਂ 60ਵਿਆਂ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਉਸ ਵੇਲੇ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਕਵਿਤਾ ਜਾਂ ਰੋਮਾਂਸਵਾਦੀ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਕਵਿਤਾ ਆਪਣੇ ਸਿਖ਼ਰਾਂ ਉੱਤੇ ਸੀ। ਇਸਦਾ ਆਰੰਭ ਤਕਰੀਬਨ 1935 ਤੋਂ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਇਸਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਲਹਿਰ ਲੱਗ ਭੱਗ 25 ਕੁ ਵਰ੍ਹੇ ਚਾਲੂ ਰਹੀ ਤੇ ਉਸਦਾ ਬੋਲਬਾਲਾ ਰਿਹਾ। ਉਦੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਲਾਂ ਬਾਹਦ ਉਹ ਤਕਰੀਬਨ ਆਪਣੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਵਿਕਾਸਮੁਖੀ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਹੰਢਾ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਬਿੰਬ ਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵੀ ਪੁਰਾਣੇ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ - ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਤੇ ਮੁਹਾਵਰਾ ਵੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਕੋਈ ਲੱਛਣ ਬਾਕੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਿਹਾ। ਲੋੜ ਸੀ ਉਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰੂੜ੍ਹ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਵਿਸਥਾਪਤ ਕਰਕੇ ਨਵੀਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਪਰਚਲਤ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਜਿਸਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਵੀ ਨਵਾਂ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਤਰਜ਼ੇ-ਬਿਆਨ ਵੀ ਨਵਾਂ ਹੋਵੇ। ਸੋ ਅਸੀਂ ਉਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਵੀਨ ਭਾਂਤੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਪ੍ਰਯੋਗਵਾਦ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ; ਪ੍ਰਯੋਗਵਾਦ ਦਾ ਮਤਲਬ ਅਕਸਪੈਰੀਮੈਂਟਲਿਜ਼ਮ ਹੀ ਹੈ। ਸੋ ਇਹ ਨਵੀਂ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਦੀ ਲਹਿਰ ਸੀ - ਪ੍ਰਯੋਗਵਾਦੀ ਕਵਿਤਾ।

-----

ਸੁਖਿੰਦਰ: ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਪਰਚਲਤ ਕਵਿਤਾ ਨਾਲੋਂ ਕਿਹੜੀ ਵੱਖਰੀ ਗੱਲ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ? ਕੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਸ ਯਤਨ ਵਿੱਚ ਸਫਲਤਾ ਵੀ ਮਿਲੀ ਜਾਂ ਕਿ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ੀਲ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸ਼ੌਸ਼ਾ ਸਮਝ ਕੇ ਹੀ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ?

ਅਜਾਇਬ: ਨਹੀਂ! ਇਹ ਸ਼ੌਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕਿਸੀ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕੀਤਾ। ਜਿਹੜੀ ਇਸਦੀ ਵਿਰੋਧਤਾ ਹੋਈ ਉਹ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਹੋਈ। ਇਹ ਬੜੀ ਸੋਲਿਡ ਲਹਿਰ ਸੀ। ਨਵੀਂ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਵਿਸ਼ੇ ਵੀ ਨਵੇਂ ਲਏ ਅਤੇ ਤਰਜ਼ੇ-ਬਿਆਨ ਵੀ ਬਿਲਕੁਲ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ। ਬਿੰਬ, ਚਿੰਨ, ਭਾਸ਼ਾ - ਸਭ ਕੁਝ ਅਸੀਂ ਨਵਾਂ ਲਿਆਂਦਾ। ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਨੁਹਾਰ ਹੀ ਬਿਲਕੁਲ ਬਦਲ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਸਫਲਤਾ ਮਿਲੀ ਅਤੇ ਦਿਨੋਂ ਦਿਨ ਸਫ਼ਲਤਾ ਹੀ ਮਿਲਦੀ ਗਈ। ਅੰਤ, ਇਹੀ ਨਵੀਂ ਕਵਿਤਾ, ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਸ਼ਿਰੋਮਣੀ ਕਵਿਤਾ ਵਜੋਂ ਹੀ ਜਾਣੀ ਜਾਣ ਲੱਗੀ।

-----

ਸੁਖਿੰਦਰ: ਤੁਸੀਂ ਇੱਕ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹੋ। ਇੰਨੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਿਹੜੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵੀਆਂ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਨੇ ਟੁੰਬਿਆ ਹੈ?

ਅਜਾਇਬ: ਦੇਖੋ ਜੀ, ਜਿਹੜੇ ਸੀਨੀਅਰ ਲੇਖਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਹੀ ਸਟੱਡੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਹਾਵਤ ਸੀ ਕਿ ਜਿਸ ਨੇ ਵੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਲਿਖਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨੀ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ 60,000 ਸ਼ੇਅਰ ਆਪਣੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਏ ਸ਼ਾਇਰਾਂ ਦੇ ਯਾਦ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਵੀ ਆਪਣੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਏ ਕਵੀਆਂ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੜ੍ਹਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜੋ ਕੁਝ ਮੈਨੂੰ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ ਮੈਂ ਉਹ ਲਿਆ, ਬਾਕੀ ਮੈਂ ਤਿਆਗ ਦਿੱਤਾ।

-----

ਸੁਖਿੰਦਰ: ਮੈਂ ਫਿਰ ਵੀ ਚਾਹਾਂਗਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਕੁਝ ਨਾਮ ਜ਼ਰੂਰ ਲਵੋ?

ਅਜਾਇਬ: ਮੈਂ ਕਿੰਨ੍ਹੇ ਕੁ ਨਾਮ ਲਵਾਂਗਾ? ਅਨੇਕਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਵੀ ਹਨ। ਬਹੁਤ ਨਾਮ ਹਨ...

-----

ਸੁਖਿੰਦਰ: ਅਜੋਕੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ ਜਾ ਰਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕਿਵੇਂ ਸੋਚਦੇ ਹੋ?

ਅਜਾਇਬ: ਜਿਹੜੀ ਨਵੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਅੱਜ ਲਿਖੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ਉਹ ਬੜੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਭਰਪੂਰ ਹੈ। ਮੈਂ ਸਮੁੱਚੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਅੱਜ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਕਿਸੀ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇ ਬਾਰੇ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਦੇ ਜਿੰਨੇ ਵੀ ਕਵੀ ਹਨ - ਜਿਹੜੇ ਸਥਾਪਤ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ਜਾਂ ਜਿਹੜੇ ਸਥਾਪਤ ਹੋਣ ਦੇ ਯਤਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਉਹ ਜੀਵਨ ਦੇ ਨਵੇਂ ਨਵੇਂ ਵਿਸ਼ੇ ਅਕਸਪਲੋਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਨਵੀਂ ਨਵੀਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਵੀਂ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਭੰਡਾਰ ਨੂੰ ਭਰਪੂਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਨਵੇਂ ਸਿਖਾਂਦਰੂ ਕਵੀਆਂ ਦੀ ਮੈਂ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ।

-----

ਸੁਖਿੰਦਰ: ਨਵੇਂ ਕਵੀਆਂ ‘ਚੋਂ ਕਿਹੜੇ ਕਵੀਆਂ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹੋ?

ਅਜਾਇਬ: ਯਾਰ, ਤੇਰਾ ਜਿਹੜਾ ਇਹ ਸੁਆਲ ਹੈ ਬਈ ਨਾਮ ਲਵੋ?...ਏਨੇ ਨਾਮ ਹਨ? ਬਈ ਮੈਨੂੰ ਨਾਮ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੇ। ਮੇਰੀ ਯਾਦਾਸ਼ਤ ਬਹੁਤ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਲੱਗਭਗ ਸਾਰੇ ਹੀ ਜਿਹੜੇ ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ਚਰਚਿਤ ਕਵੀ ਹਨ - ਉਹ ਵਧੀਆ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਭੰਡਾਰੇ ਨੂੰ ਭਰਪੂਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।

-----

ਸੁਖਿੰਦਰ: ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਉੱਤੇ ਅਕਸਰ ਇਹ ਦੋਸ਼ ਲੱਗਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਧੜੇਬੰਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਗੱਲ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹੋ?

ਅਜਾਇਬ: ਦਿੱਲੀ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਬਹੁਤ ਚੰਗੇ ਆਲੋਚਕ ਹਨ ਪਰ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਨਾਲ ਵੀ ਸਹਿਮਤ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਦੇਖਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਜਿਹੜੇ ਸਥਾਪਿਤ ਆਲੋਚਕਾਂ ਦੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਧੜੇ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉਹ ਅਪਣੀ ਪੱਖਪਾਤੀ ਆਲੋਚਨਾ ‘ਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਸਮਾਨ ਉੱਤੇ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ - ਜਿਹੜੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਤਾਂ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉੱਕਾ ਹੀ ਨਜ਼ਰ-ਅੰਦਾਜ਼ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਮੇਰੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਧਾਰਨਾ ਵੀ ਬਣੀ ਹੈ ਕਿ ਆਲੋਚਨਾ ਹੁਣ ਕੋਈ ਸਮੱਗਰ ਜਾਂ ਸਟੈਂਡਰਡ ਵਸਤੂ ਨਹੀਂ ਰਹੀ। ਇਹ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਸ਼ੈਅ ਬਣ ਗਈ ਹੈ। ਅੱਜ ਦਾ ਹਰ ਲੇਖਕ ਪੜ੍ਹਿਆ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਹ ਇੱਕ ਆਲੋਚਕ ਵੀ ਹੈ। ਹਰੇਕ ਰਚਨਾ ਵੱਲ ਉਸਦਾ ਆਪਣਾ ਹੀ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਮਸਲਾ ਹੁਣ ਧੜੇਬੰਦੀ ਤੋਂ ਹਟ ਕੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਮਸਲਾ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ।

------

ਸੁਖਿੰਦਰ: ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਕੁਝ ਆਲੋਚਕਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲੈਣੇ ਚਾਹੋਗੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਤੋਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਮਿਲੀ ਹੈ?

ਅਜਾਇਬ: ਤੁਸੀਂ ਫਿਰ ਆਪਣੇ ਸੁਆਲ ਨੂੰ ਹੀ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੁਹਰਾ ਰਹੇ ਹੋ। ਇਸਦੇ ਜੁਆਬ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਮੈਂ ਇਹੀ ਕਹਾਂਗਾ ਕਿ ਮੈਂ ਲਿਖੀ ਜਾ ਰਹੀ ਆਲੋਚਨਾ ਤੋਂ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਹਾਂ ਜਾਂ ਸਾਹਿਤਾਂ ਵੱਲ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰੋ ਜਿੱਥੇ -ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਨਾਂ ਨਿਸ਼ਾਨ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਮਿਟ ਚੁੱਕਾ ਹੈ।

-----

ਸੁਖਿੰਦਰ: ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰਹਿ ਰਹੇ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਅਜੇ ਵਧੇਰੇ ਲੇਖਕ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵੱਲ ਨਹੀਂ ਗਏ। ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਲਈ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੇ ਆਲੋਚਕਾਂ ਵੱਲ ਹੀ ਦੇਖਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਲੋਚਕਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰਲੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਦੀ ਵਧੇਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਉਹ ਬਾਹਰਲੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਨਸਾਫ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ। ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਕਾਫੀ ਹਿੱਸਾ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੀ ਬਿਤਾਇਆ ਹੈ। ਕੀ ਤੁਹਾਡੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕਦੀ ਅਜਿਹਾ ਵਿਚਾਰ ਆਇਆ ਸੀ?

ਅਜਾਇਬ: ਸੁਖਿੰਦਰ, ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨਾਲ ਬਿਲਕੁਲ ਸਹਿਮਤ ਹਾਂ। ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵਾਰੀ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਆਇਆ ਹੈ। ਬਈ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਹੋਰ ਹੈ - ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਹੋਰ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਲੇਖਕ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਰਚੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਾਹਿਤ ਨਾਲ ਇਨਸਾਫ਼ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ। ਜੇਕਰ ਉਹ ਇਸਦਾ ਮੁਲਅੰਕਣ ਕਰਨ। ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਰਹੇ ਲੇਖਕ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਖ ਰਹੇ ਲੇਖਕਾਂ ‘ਚੋਂ ਹੀ ਆਲੋਚਕ ਪੈਦਾ ਕਰਨੇ ਪੈਣਗੇ। ਜੋ ਉੱਥੇ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਨੂੰ, ਉੱਥੇ ਦੇ ਜੀਵਨ, ਸਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ, ਉੱਥੇ ਦੇ ਕਰਾਸਕਲਚਰ ਨੂੰ ਸਮਝਦੇ ਹੋਣ - ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਪੂਰੀ ਰੂਪਰੇਖਾ ਨੂੰ ਸਮਝਦੇ ਹੋਣ। ਉਹ ਹੀ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਖੇ ਜਾ ਰਹੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਨਾਲ ਪੂਰਾ ਇਨਸਾਫ਼ ਕਰ ਸਕਣਗੇ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਲੇਖਕ ਨਹੀਂ।

-----

ਸੁਖਿੰਦਰ: ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਮੁੱਢਲੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ ਹੋਈ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਦੀ ਲਿਖੀ ਜਾ ਰਹੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਜਦੋਂ ਦੇਖਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੀ ਮੁੱਖ ਅੰਤਰ ਦਿਖਦਾ ਹੈ?

ਅਜਾਇਬ: ਸੁਖਿੰਦਰ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਜੀਵਨ ਲਗਾਤਾਰ ਬਦਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਸਮੇਂ ਦੇ ਬਦਲਣ ਨਾਲ ਜੀਵਨ ਵੀ ਬਦਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਨੁਹਾਰ ਵੀ ਬਦਲਦੀ ਹੈ। ਸੋਚਣੀ ਵੀ ਬਦਲਦੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ- ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਟੈਕਨਾਲੋਜੀ ਵਿੱਚ ਕਿਵੇਂ ਨਵੀਂਆਂ ਨਵੀਂਆਂ ਖੋਜਾਂ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜੀਵਨ ਦੀ ਨੁਹਾਰ ਬਿਲਕੁਲ ਬਦਲ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਜੀਵਨ ਕਦੇ ਵੀ ਇੱਕੋ ਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ - ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਸਾਹਿਤ ਵੀ ਇੱਕੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕੇਗਾ। ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਦੇ ਪ੍ਰੀਵਰਤਨ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਬਦਲਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਅਤੇ ਬਦਲਣਾ ਪਵੇਗਾ। ਇਹ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।

------

ਸੁਖਿੰਦਰ: ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਸਮਝਦੇ ਹੋ ਕਿ ਜਿਹੜੀ ਅਜੋਕੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਹੈ ਉਹ ਅਜੋਕੇ ਸਮਿਆਂ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਸਹੀ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ?

ਅਜਾਇਬ: ਦੇਖੋ, ਇਹ ਸੁਆਲ ਬਹੁਤ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੈ। ਜਿਹੜੀ ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਤੇ ਸਮੱਸਿਆ ਹੈ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੇਖਕ ਹੀ ਇਨਸਾਫ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਜਿਹੜੇ ਉੱਥੇ ਬੈਠੇ ਲਿਖ ਰਹੇ ਹਨ। ਬਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿਹੜੀਆਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਪੇਸ਼ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਾਂ ਜੋ ਹਾਵ ਭਾਵ ਹਨ - ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਹੀ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਰਹੇ ਲੇਖਕ ਹੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਉਹ ਪੂਰੇ ਯਤਨਸ਼ੀਲ ਹਨ। ਮੈਂ ਬਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਰਹੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਪੜ੍ਹਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਦੇਖਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਉਹ ਪੂਰਾ ਯਤਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ - ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ੇ ਨਾਲ ਇਨਸਾਫ ਕਰਨ ਲਈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਯਤਨਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਾਲੇ ਸਫ਼ਲ ਨਾ ਵੀ ਹੋਏ ਹੋਣ - ਪਰ 100 ‘ਚੋਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਚੋਂ 80% ਜ਼ਰੂਰ ਸਫਲ ਹੋਏ ਹਨ।

-----

ਸੁਖਿੰਦਰ: ਅਜੋਕੇ ਸਮਿਆਂ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਲੇਖਕ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਸਥਾਨਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸਮਝਦਾ ਹੋਵੇ, ਆਪਣੀਆਂ ਕੌਮੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸਮਝਦਾ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸਮਝਦਾ ਹੋਵੇ। ਕੀ ਸਾਡਾ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਉੱਤੇ ਪੂਰਾ ਉਤਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਾਂ ਕਿ ਨਹੀਂ ਉਤਰ ਰਿਹਾ?

ਅਜਾਇਬ: ਇਸ ਗੱਲ ਉੱਤੇ ਹਾਲੇ ਤੱਕ ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਉਤਰ ਰਿਹਾ...ਕੁਝ ਕੁ ਲੇਖਕ ਹੋਣਗੇ ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਯਤਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਮਿਸਾਲ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਅਜੇ ਅਫਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਸਾਂ, ਮੈਂ ਅਫਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੋਇਆ ਵੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨਾਲ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੁੜਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਅਫਰੀਕਾ ਦੀ ਜੋ ਸਥਿਤੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ - ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ, ਸਭਿਆਚਾਰਕ, ਆਰਥਿਕ ਜਾਂ ਧਾਰਮਿਕ। ਉਸਦਾ ਵੀ ਮੈਂ ਅਧਿਐੱਨ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸਾਂ। ਉਸ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਕਵਿਤਾ ‘ਚ ਇੱਕ ਪੂਰੀ ਕਿਤਾਬ ਲਿਖੀ ਸੀ ‘ਅਫਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਨੇਤਰਹੀਨ’। ਜਿਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਉੱਥੇ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਦੀ ਪੂਰੀ ਸਰਵਪੱਖੀ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਹੁਣ ਵੀ ਕੁਝ ਯਤਨ ਤਾਂ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ; ਲੇਕਿਨ ਹੋਰ ਯਤਨ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਬਾਹਰਲੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ।

-----

ਸੁਖਿੰਦਰ: ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ਜਿਹੜੀ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ਉਸ ਵਿੱਚ ਦੇਹਵਾਦੀ ਕਵਿਤਾ, ਪਿਆਰ ਕਵਿਤਾ, ਨਿੱਜਵਾਦੀ ਕਵਿਤਾ - ਇਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਬੋਲਬਾਲਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ ਕਿ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ ਜਾ ਰਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਟੁੱਟੀ ਹੋਈ ਕਵਿਤਾ ਹੈ?

ਅਜਾਇਬ: ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦਾ ਕਿ ਉਹ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਟੁੱਟੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਜਿਹੜੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦਾ ਤੁਸੀਂ ਜਿ਼ਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ਉਹ ਵੀ ਸਮਾਜਕ ਤੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅੰਗ ਹਨ। ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਨਾਂਹ ਵਾਚਕ ਕਹਿ ਲਓ - ਜਾਂ ਹਾਂ ਵਾਚਕ ਕਹਿ ਲਓ। ਕਿਉਂਕਿ ਸਮਾਜ ਕੋਈ ਇਕਾਂਗੀ ਵਸਤੂ ਦਾ ਨਾਂ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸਮਾਜ ਬਹੁਪੱਖੀ ਵਰਤਾਰੇ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਹੈ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਰਵ-ਪੱਖੀ ਵਿਸ਼ੇ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਸੋ ਜੇ ਇਹ ਇਹ ਵਿਸ਼ੇ ਵੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਉਸਾਰੂ ਨਵਾਂ ਪੱਖ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਵੀ ਚੰਗੀ ਗੱਲ ਸੀ। ਇਹ ਨਾਂਹ ਵਾਚਕ ਨਾ ਹੋਣ ਇਹ ਵਿਸ਼ੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਦੇਹਵਾਦੀ ਕਿਹਾ ਹੈ ਇਹ ਵਿਸ਼ੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਅੰਗ ਹਨ - ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਰੋਕ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ। ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਅਖੀਰ, ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਇਹ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਹਨ। ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ, ਆਰਥਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ, ਸਭਿਆਚਾਰਕ - ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਵਿਤਾ ਉੱਤੇ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।

-----

ਸੁਖਿੰਦਰ: ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਿਹੜੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ਉਸ ਬਾਰੇ ਤੁਹਾਡੇ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹਨ?

ਅਜਾਇਬ: ਮੈਂ ਹੁਣੇ ਕਹਿਕੇ ਹਟਿਆ ਹਾਂ ਕਿ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੇਖਕ ਹਨ - ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਲਿਖ ਰਹੇ ਹਨ। ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਅਨੁਭਵ ਅਨੁਸਾਰ, ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਹਾਲਾਤ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ। ਤੁਹਾਡੇ ਇੱਥੇ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਕਿੰਨ੍ਹੇ ਸਾਰੇ ਲੇਖਕ ਹੋ-ਟੋਰਾਂਟੋ, ਵੈਨਕੂਵਰ ਤੇ ਕੈਲਗਰੀ ਵਿੱਚ। ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਸਮਕਾਲੀ ਹਾਲਾਤ ਬਾਰੇ ਲਿਖ ਰਹੇ ਹੋ। ਅਮਰੀਕਾ ਵਾਲੇ ਜਿਹੜੇ ਲੇਖਕ ਹਨ। ਉਹ ਅਮਰੀਕਨ ਹਾਲਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਲਿਖ ਰਹੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਕੈਨੇਡਾ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਨਾਰਥ ਅਮਰੀਕਨ ਕਵੀ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ, ਇੱਥੇ ਦੇ ਸਰਵ ਪੱਖੀ ਹਾਲਤ ਨੂੰ ਕਲਮਬੱਧ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਹ ਚੰਗੀ ਗੱਲ ਹੈ।

------

ਸੁਖਿੰਦਰ: ਅਜੋਕੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਿਹੜੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਦੀਆਂ ਹਨ? ਤੁਸੀਂ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਆਪਣਾ ਵਧੇਰੇ ਸਮਾਂ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਕਿਹੜੇ ਖੇਤਰ ਵੱਲ ਲਗਾ ਰਹੇ ਹੋ?

ਅਜਾਇਬ: ਮੇਰੀ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਪੜ੍ਹਾਅ ਆਏ ਹਨ: ਪ੍ਰਯੋਗਵਾਦ, ਉਸਤੋਂ ਬਾਹਦ ਆਧੁਨਿਕਵਾਦ, ਵਿਦਰੋਹਵਾਦ, ਸਮਿਲਤਵਾਦ ਤੇ ਹੁਣ ਗਲੋਬਲਯੁੱਗ। ਪ੍ਰਯੋਗਵਾਦ ਵੀ ਅਸੀਂ ਚਾਰ ਪੰਜ ਸਾਲ ਬਾਹਦ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਆਧੁਨਿਕਵਾਦੀ ਬਣ ਗਏ। ਫਿਰ ਵਿਦਰੋਹੀ ਵੀ ਬਣੇ। ਜਿੰਨੇ ਨਵੇਂ ਪੁਰਾਣੇ, ਪੂਰਬੀ ਪੱਛਮੀ ਫਲਸਫੇ ਹਨ - ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਸਮੌਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ। ਮੈਂ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਗਲੋਬਲੀਕਰਨ ਦੀ ਜੋ ਚੇਤਨਾ ਹੈ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵੀ ਹੁਣ ਉਸ ਪੜ੍ਹਾਅ ਉੱਤੇ ਪਹੁੰਚ ਇਸੇ ਮਸਲੇ ਬਾਰੇ ਹੀ ਲਿਖ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਤੁਸੀਂ ਵੀ, ਹੋਰ ਵੀ ਜਿਹੜੇ ਚੇਤਨ ਲੇਖਕ ਹਨ - ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਸਲਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਲਿਆਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਹੀ ਅੱਜ ਦੀ ਮੁੱਖਧਾਰਾ ਹੈ - ਇਹੋ ਅੱਜ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਝੁਕਾਅ ਹੈ।

------

ਸੁਖਿੰਦਰ: ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦੇ ਮੁੱਢ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ੀਲ ਲਹਿਰ ਦੇ ਮੋਢੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹੋ। ਅਜੋਕੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ੀਲ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਜਾਂ ਪ੍ਰਯੋਗਵਾਦੀ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੇਖਦੇ ਹੋ? ਬਈ ਉਸਦੀ ਅਜੋਕੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦੇਣ ਹੈ?

ਅਜਾਇਬ: ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ੀਲ ਲਹਿਰ ਤਾਂ ਚਾਰ ਪੰਜ ਸਾਲ ਬਾਹਦ ਸਮਾਪਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਪਰ ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਪ੍ਰਯੋਗ ਦਾ ਸਬੰਧ ਹੈ - ਉਹ ਤਾਂ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਹੁੰਦੇ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਹੁੰਦੇ ਰਹਿਣਗੇ ਅਤੇ ਹੁਣ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਨਵੇਂ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਗਹੁ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਦਾ ਹਾਂ। ਕਈ ਬਿਲਕੁਲ ਨਵੀਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਲਿਖ ਰਹੇ ਹਨ। ਗ਼ਜ਼ਲ ‘ਚ, ਗੀਤਾਂ ‘ਚ, ਕਵਿਤਾ ‘ਚ, ਨਾਟਕ ‘ਚ, ਨਾਵਲ ‘ਚ, ਕਹਾਣੀ ‘ਚ - ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਹਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੀ ਅਜਕੱਲ੍ਹ ਨਵੇਂ ਵਿਅਕਤੀਵਾਦੀ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਨਾਮ ਲਏ ਬਗੈਰ ਇੱਕ ਨਵ ਪ੍ਰਯੋਗਵਾਦ ਆ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ। ਜਿਵੇਂ ਹਰ ਲੇਖਕ ਹੀ ਨਵੇਂ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ - ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ, ਆਪਣੀ ਕਹਾਣੀ, ਆਪਣੇ ਨਾਵਲ ਲਈ - ਕੋਈ ਨਵਾਂ ਰਾਹ ਲੱਭਣ ਲਈ ਯਤਨਸ਼ੀਲ ਹੋਵੇ।

------

ਸੁਖਿੰਦਰ: ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ੀਲ ਲਹਿਰ ਦਾ ਤੁਸੀਂ ਜਦੋਂ ਝੰਡਾ ਬੁਲੰਦ ਕੀਤਾ, ਨਾਹਰਾ ਬੁਲੰਦ ਕੀਤਾ, ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੀ ਲਹਿਰ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵਿਰੋਧ ਵੀ ਹੋਇਆ। ਤੁਹਾਡਾ ਵਿਰੋਧ ਹੋਣ ਦੇ ਕੀ ਕਾਰਨ ਸਨ?

ਅਜਾਇਬ: ਕਾਰਨ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਜਿਹੜੇ ਸਥਾਪਤ ਰੋਮਾਂਸਵਾਦੀ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਲੇਖਕ ਸਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਗੱਦੀ ਤੋਂ ਲਾਹ ਕੇ ਵਿਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਘਸ ਘਸ ਕੇ ਰੂੜ੍ਹ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਲੇਖਣੀ ਨੂੰ ਵਿਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ ਸੀ - ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਕਲੀਫ ਤਾਂ ਹੋਣੀ ਸੀ। ਜਿਸ ਘਿਸੀ ਪਿਟੀ ਲੀਹ ਉੱਤੇ ਉਹ ਅੰਨ੍ਹੇਵਾ ਤੁਰੇ ਜਾਂਦੇ ਸੀ ਅਸੀਂ ਉਸ ਲੀਹ ਨੂੰ ਤੋੜ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ ਇਹ ਪੱਥ ਭਰਿਸਟ ਵਿਦਰੋਹੀ ਨੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਡਾ ਡੱਟ ਕੇ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਰਨਾ ਹੀ ਸੀ। ਇਹ ਕੁਦਰਤੀ ਗੱਲ ਸੀ। ਪਰ ਅਖੀਰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਵਿਰੋਧਬਾਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਹਾਰ ਦਾ ਮੂੰਹ ਦੇਖਣਾ ਪਿਆ। ਨਵੀਂ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਰਾਹ ਖੁੱਲ੍ਹਦਾ ਗਿਆ....ਜਿਵੇਂ ਸ਼ੇਅਰ ਸੀ ...ਲੋਗ ਸਾਥ ਆਤੇ ਗਏ ਔਰ ਕਾਰਵਾਂ ਬਨਤਾ ਗਿਆ...ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਸਥਾਪਤ ਕਾਵਿ-ਧਾਰਾ ਬਣ ਗਈ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਜਿਹੜੀ ਨਵੀਂ ਧਾਰਾ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਸੀ ਉਹ ਸਾਰੀ ਸਾਡੀ ਦੇਣ ਸੀ।

-----

ਸੁਖਿੰਦਰ: ਤੁਸੀਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੱਗਾ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ੀਲ ਲਹਿਰ ਦਾ ਜਿਹੜਾ ਨਾਹਰਾ ਬੁਲੰਦ ਕੀਤਾ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਹਦ ਜਿਹੜੇ ਹੋਰ ਵਾਦ ਉੱਠੇ ਜਾਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਉੱਠੀਆਂ ਤੁਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਤੁਰਨ ਲੱਗ ਪਏ। ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਤੁਸੀਂ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਸਥਾਰ ਦਿਓਗੇ?

ਅਜਾਇਬ: ਵਾਦ ਨਹੀਂ ਸੀ ਉੱਠੇ, ਅਸੀਂ ਉਠਾਏ ਸਨ। ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਜਿਹੜਾ ਆਧੁਨਿਕਵਾਦ ਸੀ - ਮੇਰੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਪ੍ਰਯੋਗਵਾਦ ਅਤੇ ਉਸਤੋਂ ਅਗਾਂਹ’ ਪੜ੍ਹੋ। ਉਸ ਵਿੱਚ ਸਭ ਕੁਝ ਬੜਾ ਸਪੱਸ਼ਟਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਮੇਰੀ ਆਪਣੀ ਜਿਹੜੀ ਸੋਚ ਸੀ ਉਸਨੇ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਕਾਸ ਕੀਤਾ। ਪ੍ਰਯੋਗਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਚਾਰ ਪੰਜ ਸਾਲ ਬਾਹਦ ਹੀ ਛੱਡ ਗਏ ਸੀ। ਉਸ ਥਾਂ ਅਸੀਂ ਆਧੁਨਿਕਵਾਦੀ ਬਣ ਗਏ ਸਾਂ। ਮੇਰੀ ਦੂਜੀ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਨਾਮ ਸੀ ‘ਸ਼ਤਰੰਜ ਦੀ ਖੇਡ’। ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਅਸੀਂ ਹੁਣ ਪ੍ਰਯੋਗਵਾਦੀ ਨਹੀਂ ਰਹੇ। ਅਸੀਂ ਉਸ ਲਹਿਰ ਦੇ ਹੁਣ ਸੰਚਾਲਕ ਨਹੀਂ; ਅਸੀਂ ਹੁਣ ਆਧੁਨਿਕਵਾਦੀ ਬਣ ਗਏ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਇੱਕ ਦੋ ਪੈਂਫਲਿਟ ਵੀ ਲਿਖੇ ਸਨ: ‘ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦੀ ਲਹਿਰ’, ‘ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਅਤੇ ਰੋਮਾਂਟਿਕਤਾ’ - ਕੁਝ ਹੋਰ ਵੀ ਲਿਖੇ ਸਨ। ਉਸ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਬਾਰੇ ਸਭ ਗੱਲਾਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ। ਫਿਰ ਅਸੀਂ ਜਦੋਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਸਾਡੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਸਮਕਾਲੀ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਵਿਦਰੋਹ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਵੀ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ - ਫਿਰ ਅਸੀਂ ਵਿਦਰੋਹੀ ਬਣ ਗਏ ਤੇ ਅਸੀਂ ਵਿਦਰੋਹੀ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵੀ ਲਿਖੀਆਂ ਤੇ ਅਸੀਂ ਵਿਦਰੋਹਵਾਦੀ ਹੋ ਗਏ। ਫਿਰ ਜਿਵੇਂ ਜ਼ੇਨ ਆ ਗਿਆ, ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਆ ਗਿਆ, ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਕਵਿਤਾ ਆ ਗਈ - ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਈ ਵਿਸ਼ੇ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਆਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਚੌਥਾ ਪੜਾਅ ਕਿਹਾ। ਜਿੱਥੇ ਅਸੀਂ ਹੁਣ ਪਹੁੰਚੇ ਹਾਂ ਉਸਨੂੰ ਅਸੀਂ ਗਲੋਬਲ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਪੰਜਵਾਂ ਪੜਾਅ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਰੂਸ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਵਾਦ ਦੇ ਅਸਫਲ ਹੋਣ ਨਾਲ ਜਿਹੜੀ ਸਥਿਤੀ ਪੈਦਾ ਹੋਈ। ਜਿਹੜੀ ਸਾਰੀ ਤਾਕਤ ਅੰਨੇ ਤੇ ਕਠੋਰ ਅਮਰੀਕਨ ਸਰਮਾਏ ਦੇ ਹੱਥ ਆ ਗਈ। ਉਸਦਾ ਭਾਰਤ ਉੱਤੇ ਕੀ ਅਸਰ ਪਿਆ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਗਰੀਬ ਲੋਕਾਂ ਉੱਤੇ ਵੀ ਇਸਦਾ ਮਾਰੂ ਅਸਰ ਪਿਆ ਤੇ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੈਨੇਡਾ ਉੱਤੇ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਸਰ ਪਿਆ? ਉਹ ਸਾਰੀ ਜਿਹੜੀ ਦਿਸ਼ਾ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ਅਸੀਂ ਅੱਜ ਆਪਣੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਉਸ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਅਸੀਂ ਨਿਰੀਖਣ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਇਹ ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਸਾਡੇ ਲਹੂ ‘ਚੋਂ ਨਿਕਲ ਰਹੀ ਹੈ।

------

ਸੁਖਿੰਦਰ: ਤੁਸੀਂ ਕੈਨੇਡਾ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕਰਕੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹੋ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਸਾਹਿਤਕ ਮਾਹੌਲ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਲੱਗਾ?

ਅਜਾਇਬ: ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਲੱਗਾ। ਮੈਂ ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਗਿਆਂ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਮਿਲਦੇ ਰਹੇ। ਤੁਹਾਡੇ ਗੁਰਦਿਆਲ ਕੰਵਲ, ਤੁਸੀਂ, ਨੀਟਾ ਬਲਵਿੰਦਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਜਿਹੜੇ ਸੱਜਣ ਹਨ - ਨੇ ਟੋਰਾਂਟੋ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਫੰਕਸ਼ਨ ਕੀਤਾ। ਮੇਰੀ ਹੌਂਸਲਾ ਅਫਜ਼ਾਈ ਕੀਤੀ। ਮੈਨੂੰ ਬੜਾ ਮਾਨ ਦਿੱਤਾ। ਤੁਹਾਡੇ ਐਮ.ਪੀ. ਮੱਲੀ ਸਾਹਿਬ ਵੀ ਆਏ, ਡਾ. ਕੁਲਦੀਪ ਕੁਲਾਰ, ਐਮ.ਪੀ.ਪੀ. ਵੀ ਆਏ। ਮੈਂ ਨਿਊਯਾਰਕ ਗਿਆ। ਉੱਥੇ ਦੇ ਕਵੀਆਂ ਦਲਜੀਤ ਮੋਖਾ, ਰਣਧੀਰ ਸਿੰਘ, ਡਾਕਟਰ ਸੇਠੀ ਤੇ ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਵਗੈਰਾ ਨੇ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਸੰਸਥਾ ਬਣਾਈ ਹੋਈ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੀ ਮੇਰਾ ਬਹੁਤ ਮਾਨ ਸਨਮਾਨ ਕੀਤਾ। ਫਿਰ ਮੈਂ ਵੈਨਕੂਵਰ ਗਿਆ। ਮਨਜੀਤ ਮੀਤ, ਗਿੱਲ ਮੋਰਾਂਵਾਲੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਲੇਖਕ ਸਨ - ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੀ ਮਾਨ ਸਨਮਾਨ ਕੀਤਾ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੈਂ ਕੈਲੇਫੋਰਨੀਆਂ ਗਿਆ। ਉੱਥੇ ਡਾ. ਗੁਰੂਮੇਲ, ਕੁਲਵਿੰਦਰ, ਰੇਸ਼ਮ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਕੀਤਾ। ਇੰਡੀਆ ਤੋਂ ਡਾ. ਜਸਪਾਲ ਸਿੰਘ, ਵਾਈਸ ਚਾਂਸਲਰ, ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਅਤੇ ਡਾ. ਆਤਮਜੀਤ (ਨਾਟਕਕਾਰ) ਆਦਿ ਵੀ ਆਏ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵੀ ਸਨਮਾਨ ਹੋਇਆ ਉੱਥੇ। ਮੇਰੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵੀ ਸੁਣੀਆਂ। ਇਸ ਤੋਂ ਮੈਨੂੰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲੀ ਕਿ ਇੱਥੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਸਾਹਿਤਕ ਮਾਹੌਲ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਰੁਝੇਵਿਆਂ ਦੇ ਬਾਵਜ਼ੂਦ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ, ਗ਼ਜ਼ਲ, ਕਹਾਣੀ, ਨਾਵਲ, ਨਾਟਕ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਤੇਹ ਪਾਲ ਰਹੇ ਹਨ। ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਲਿਖ ਰਹੇ ਹਨ।

-----

ਸੁਖਿੰਦਰ: ਮੁਲਾਕਾਤ ਦੇ ਅੰਤ ਉੱਤੇ ਕੋਈ ਹੋਰ ਗੱਲ ਕਹਿਣੀ ਚਾਹੋ ਤਾਂ ਕਹੋ?

ਅਜਾਇਬ: ਮੈਂ ਤਾਂ ਇਹੀ ਕਹਾਂਗਾ ਕਿ ਭਾਵੇਂ ਜਿਸ ਵਿਧਾ ਵਿਚ ਕੋਈ ਲਿਖ ਰਿਹਾ ਹੈ - ਚਾਹੇ ਉਹ ਕਵੀ ਹੈ, ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਹੈ, ਨਾਟਕਕਾਰ ਹੈ, ਨਾਵਲਕਾਰ ਹੈ - ਉਹ ਜੋ ਕੁਝ ਵੀ ਲਿਖ ਰਿਹਾ ਹੈ - ਉਸ ਵਿੱਚ ਮੌਲਿਕਤਾ ਤੇ ਸਿਰਜਣਵਾਦੀ ਚਾਸ਼ਣੀ ਜ਼ਰੂਰ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਨਵੇਂ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਅਕਸਪਲੋਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ - ਜਿਹੜੇ ਅਜੇ ਤੀਕ ਐਕਸਪਲੋਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤੇ। ਨਵੇਂ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਚੋਣ ਐਕਸਪਰੈਸ਼ਨ ਦੇ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤਰਜ਼ੇ-ਬਿਆਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਨਵੀਨਤਾ ਲਿਆਉਣ - ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਪ੍ਰਫੁੱਲਤ ਕਰਨ ਦੇ ਯਤਨ ਕਰਨ। ਤਾਂ ਜੋ ਨਵੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਤੇ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਨਵਾਂਪਣ ਤੇ ਮੌਲਿਕਤਾ ਬਣੀ ਰਹੇ। ਉਸ ਵਿੱਚ ਵਿਕਾਸ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਬਣੀਆਂ ਰਹਿਣ। ਨਵੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਨਿਰੰਤਰ ਨਵੀਂ ਬਣੀ ਰਹੇ ਤੇ ਕਦੇ ਵੀ ਜਮੂਦ ਤੇ ਖੜੋਤ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਨਾ ਹੋ ਸਕੇ।

ਬਲਬੀਰ ਸਿੰਘ ਮੋਮੀ – ਸ਼ਾਇਰ ਸੁਖਿੰਦਰ ਨਾਲ਼ ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ – (ਭਾਗ – ਪਹਿਲਾ)

“....ਮੇਰੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਜਿਹੜਾ ਮੀਰੀ ਗੁਣ ਹੈ, ਉਹ ਵਿਅੰਗ ਹੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਸਥਿਤੀ ਉੱਤੇ ਵਿਅੰਗ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਸਥਿਤੀਆਂ ਦੇਖਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਕਿਸੇ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਕੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿਅੰਗ ਨੂੰ ਮੈਂ ਪੋਜ਼ਿਟਿਵ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਵਰਤਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਇਹ ਜਿਹੜੀਆਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਹਨ, ਇਹ ਬਦਲਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ...” ਸੁਖਿੰਦਰ

********

ਮੁਲਾਕਾਤੀ: ਬਲਬੀਰ ਸਿੰਘ ਮੋਮੀ

ਮੋਮੀ: ਸੁਖਿੰਦਰ ਜੀ, ਤੁਸੀਂ ਆਪਣਾ ਸਾਰਾ ਜੀਵਨ ਇੱਕ ਲੇਖਕ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਜੀਵਿਆ ਹੈ। ਮੇਰਾ ਸਵਾਲ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਲੇਖਕ ਬਣਨ ਦਾ ਜੋ ਇਹ ਕਿੱਤਾ ਜਾਂ ਸ਼ੌਕ ਚੁਣਿਆ, ਇਸ ਦੇ ਕੀ ਕਾਰਨ ਸਨ?

ਸੁਖਿੰਦਰ: ਮੋਮੀ ਜੀ, ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਤਾਂ ਇੱਕ ਲੇਖਕ ਬਣਨ ਦਾ ਸੁਆਲ ਹੈ? ਉਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਜਦੋਂ ਅਜੇ ਛੋਟਾ ਹੀ ਸਾਂ, ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਅਜੇ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪੜ੍ਹਦਾ ਸਾਂ, ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਸੁਆਲ ਪੁੱਛਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਤੂੰ ਵੱਡਾ ਹੋ ਕੇ ਕੀ ਬਨਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈਂ? ... ਜਦੋਂ ਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਸਕੂਲ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਅਜਿਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦੀ ਅਜੇ ਕੋਈ ਬਹੁਤੀ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ... ਤਾਂ ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਇੱਕ ਕਵੀ ਬਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਤਾ ਕਿ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਣਦੇ ਹਨ ... ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਕਿਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ... ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੋ ਸੰਕਲਪ ਸੀ ਮੁੱਢ ਤੋਂ ਹੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਤੁਰਿਆ ਰਿਹਾ। ਮੇਰਾ ਜਿਹੜਾ ਪ੍ਰਵਾਰ ਹੈ ਸਾਰਾ ਹੀ ਲੇਖਕਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਵਾਰ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਪਾਪਾ ਵੀ ਬੜੇ ਚੰਗੇ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਅਤੇ ਕਵੀ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੇਖਕ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਬੜੇ ਮਾਣ ਸਨਮਾਨ ਮਿਲੇ। ਉਹ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਮੈਗਜ਼ੀਨਾਂ ਅਖਬਾਰਾਂ ਦੇ ਸੰਪਾਦਕ ਰਹੇ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਰਹੇ। ਮੇਰੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਡਾ. ਸੁਤਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੂਰ ਅਤੇ ਡਾ. ਗੁਰਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਦੇ ਲੇਖਕ-ਆਲੋਚਕ ਹਨ। ਮੇਰੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਨੇ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਪੜ੍ਹਾਈ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਡੇ ਘਰ ਦਾ ਹੀ ਜੋ ਮਾਹੌਲ ਸੀ ਉਹ ਲੇਖਕਾਂ ਦਾ ਅਤੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਦਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਮੇਰੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨੂੰ ਵੀ ਇਸ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਉਤਸ਼ਾਹ ਮਿਲਦਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਵੀ ਕੋਈ ਲੇਖਕ ਬਣਾ ਜਾਂ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਹੀ ਕੰਮ ਕਰਾਂ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੇਰੇ ਪ੍ਰਵਾਰ ਦੇ ਹੋਰ ਮੈਂਬਰ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਦੂਜੀ ਗੱਲ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਸਾਡੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਨਾਮਵਰ ਲੇਖਕ ਆਂਦੇ ਜਾਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਸਾਡੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਜਾਂ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਕਦੀ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਵਿਤਕਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ। ਸਾਡੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਹਿੰਦੂ, ਸਿੱਖ, ਮੁਸਲਮਾਨ ਜਾਂ ਈਸਾਈ ਧਰਮ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕੋ ਜਿਹਾ ਮਾਣ ਸਨਮਾਨ ਅਤੇ ਪਿਆਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਸਾਡੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨਾਲ ਕਦੀ ਵੀ ਜ਼ਾਤ-ਪਾਤ ਦੀ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਵੀ ਕਦੀ ਵੀ ਕੋਈ ਵਿਤਕਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ। ਮੇਰੇ ਪ੍ਰਵਾਰ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਅਧਿਆਪਕ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਵੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਹਰੇਕ ਪੱਧਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਤਿਕਾਰੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ... ਸਾਡੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਹਰ ਕੋਈ ਕਈ ਕਈ ਜ਼ੁਬਾਨਾਂ ਬੋਲਣ ਵਿੱਚ ਮੁਹਾਰਤ ਰੱਖਦਾ ਸੀ ... ਮੇਰੇ ਪ੍ਰਵਾਰ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਹਿੰਦੀ, ਉਰਦੂ, ਪੰਜਾਬੀ, ਫਾਰਸੀ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਤੇ ਜਰਮਨ ਭਾਸ਼ਾ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ... ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਅਜੇ ਛੋਟਾ ਹੀ ਸੀ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਸਾਡੇ ਘਰ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਅਨੇਕਾਂ ਨਾਮਵਰ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ ... ਜਿਵੇਂ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਸਾਡੇ ਘਰ ਅਕਸਰ ਆ ਕੇ ਠਹਿਰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਡਾ. ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ, ਹਰਿਨਾਮ, ਨਵਤੇਜ ਭਾਰਤੀ, ਹਰਿੰਦਰ ਮਹਿਬੂਬ, ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਵਿਰਕ, ਡਾ. ਰੋਸ਼ਨ ਲਾਲ ਆਹੂਜਾ, ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕੰਵਲ, ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਧੀਰ, ਹੀਰਾ ਸਿੰਘ ਦਰਦ, ਕੁਮਾਰ ਵਿਕਲ, ਸ.ਸ. ਮੀਸ਼ਾ, ਅਮਿਤੋਜ, ਦੇਵ, ਮੋਹਨਜੀਤ, ਡਾ. ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਫਰੈਂਕ, ਡਾ. ਆਤਮਜੀਤ ਸਿੰਘ, ਐਸ.ਐਸ. ਅਮੋਲ, ਡਾ. ਜਗਬੀਰ ਸਿੰਘ, ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਨਾਵਲਿਸਟ, ਡਾ. ਰਣਧੀਰ ਸਿੰਘ ਚੰਦ, ਪ੍ਰੇਮ ਪਾਲੀ, ਤੇਰਾ ਸਿੰਘ ਚੰਨ, ਕੁਲਵੰਤ ਗਰੇਵਾਲ, ਡਾ. ਗੁਰਬਚਨ, ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ, ਲਾਲੀ, ਡਾ. ਸੁਰਜੀਤ ਲੀਅ, ਡਾ. ਅਤਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਡਾ. ਤਰਲੋਕ ਸਿੰਘ ਕੰਵਰ ਨੂੰ ਮੈਂ ਅਕਸਰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਮਿਲਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣਨ ਦਾ ਵੀ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ। ਮੈਂ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਨੇ ਲੇਖਕ ਬਣਨ ਲਈ ਕਾਫੀ ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਕੀਤਾ ...
-----
ਮੋਮੀ: ਸੁਖਿੰਦਰ ਜੀ, ਤੁਸੀਂ ਕਾਫੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਸਾਹਿਤਕ ਮਾਹੌਲ, ਲੇਖਕਾਂ ਦਾ ਘਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਆਉਣਾ-ਜਾਣਾ, ਆਦਿ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਾਰਨ ਤੁਸੀਂ ਲੇਖਣੀ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਕਿੱਤਾ ਬਣਾ ਕੇ ਚੁਣਿਆ। ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਮੈਂ ਸਵਾਲ ਫਿਰ ਪੈਦਾ ਕਰਾਂਗਾ ਕਿ ਕਈ ਬੱਚੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਜੰਮ ਕੇ, ਉਸ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਕੇ, ਵੱਡੇ ਹੋ ਕੇ, ਵੀ ਲੇਖਕ ਨਹੀਂ ਬਣਦੇ ਜਾਂ ਜਿਵੇਂ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਇੱਕ ਪਹਿਲਵਾਨ ਦਾ ਬੱਚਾ ਪਹਿਲਵਾਨ ਬਣੇ, ਡਾਕਟਰ ਦਾ ਬੱਚਾ ਡਾਕਟਰ ਬਣੇ, ਕੋਈ ਹੋਰ ਗੱਲ ਵੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਵਿਤਾ ਤੁਹਾਡੇ ਅੰਦਰੋਂ ਬਾਹਰ ਆਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ? ਜ਼ਰਾ ਕੁਝ ਹੋਰ ਡੂੰਘੇ ਸੋਚ ਕੇ ਦੱਸੋ ਕਿ ਉਹ ਹੋਰ ਕਿਹੜੇ ਕਾਰਨ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਰਕੇ ਤੁਸੀਂ ਲੇਖਕ ਬਨਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ?

ਸੁਖਿੰਦਰ: ਮੋਮੀ ਜੀ, ਡੂੰਘੇ ਕਾਰਨ ਕੋਈ ਹੋ ਵੀ ਸਕਦੇ ਹਨ - ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਕਈ ਵੇਰ ਅਚੇਤ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਪ ਨੂੰ ਵੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਤੁਸੀਂ ਇੱਕ ਲੇਖਕ ਬਣ ਗਏ/ ਕਈ ਵਾਰੀ ਤੁਸੀਂ ਸੁਚੇਤ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਬਣਦੇ ਹੋ ਅਤੇ ਕਈ ਵੇਰੀ ਅਚੇਤ ਤੌਰ ਉੱਤੇ। ਪਰ ਮੈਂ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਕਈ ਗੱਲਾਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਉਹ ਸਹਾਈ ਜ਼ਰੂਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ 1975 ਤੱਕ ਮੈਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸੀ ਅਤੇ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਮੈਂ ਇੱਕ ਲੇਖਕ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਮੈਂ ਜਦੋਂ ਅਜੇ 8-10ਵੀਂ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪੜ੍ਹਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ; ਪਰ ਉਦੋਂ ਮੈਂ ਅਜੇ ਚੇਤੰਨ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ... ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਤਾ ਕਿ ਮੈਂ ਕੋਈ ਕਹਾਣੀ ਲੇਖਕ ਬਣਾਂਗਾ ਜਾਂ ਸ਼ਾਇਰ ਬਣਾਂਗਾ। ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਹੀ ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਪੜ੍ਹੀਆਂ। ਮੈਂ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਣ ਦੇਣੀ ਚਾਹਾਂਗਾ ਕਿ ਮੈਂ ਜਦੋਂ ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦਾ ਦਸਵੀਂ ਦਾ ਇਮਤਿਹਾਨ ਦਿੱਤਾ ... ਤੁਸੀਂ ਦੇਖਿਆ ਹੋਣਾ ਕਿ ਦਸਵੀਂ ਦਾ ਇਮਤਿਹਾਨ ਦੇਣ ਤੱਕ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਬਹੁਤਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਸਾਡੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਕਿਉਂਕਿ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਸੀ ... ਜਿਹੜੇ ਵੀ ਲੇਖਕ ਦੀ ਕੋਈ ਨਵੀਂ ਕਿਤਾਬ ਛਪਦੀ ਸੀ ਮੇਰੇ ਪਾਪਾ ਉਸ ਕਿਤਾਬ ਦੀਆਂ ਦੋ ਕਾਪੀਆਂ ਖਰੀਦ ਕੇ ਲੈ ਆਂਦੇ ਸਨ। ਮੈਂ ਅਜੇ ਛੋਟਾ ਹੀ ਸੀ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਡਾ. ਗੁਰਭਗਤ ਸਿੰਘ ਪਟਿਆਲੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਚੀਨ ਅਤੇ ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਬਹੁਤ ਚਰਚਿਤ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ... ਛੋਟੀਆਂ, ਛੋਟੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵੱਖੋ, ਵੱਖ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ ਚਰਚਿਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ। ਡਾ. ਗੁਰਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਦੋਂ ਹਫਤੇ/ਪੰਦਰਾਂ ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਘਰ ਆਉਣਾ ਤਾਂ ਉਹ ਮੇਰੇ ਲਈ ਕੋਈ ਹੋਰ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੈ ਕੇ ਆਉਂਦੇ - ਜਿਵੇਂ ਖਿਡੌਣੇ ਜਾਂ ਮਠਿਆਈ ਆਦਿ ... ਉਹ ਮੇਰੇ ਲਈ ਕਿਤਾਬਾਂ ਖ੍ਰੀਦ ਕੇ ਲਿਆਉਂਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਚੰਗਾ ਸਾਹਿਤ ਪੜ੍ਹਨ ਦੀ ਆਦਤ ਪਾਈ। ਦੂਜੀ ਗੱਲ ਸੀ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਦਸਵੀਂ ਦਾ ਇਮਤਿਹਾਨ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਮੈਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਨਾਮਵਰ ਲੇਖਕ ਪੜ੍ਹ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਵੀ ਇਹ ਗੱਲ ਬੜੀ ਹੈਰਾਨੀ ਵਾਲੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਮੈਂ ਜਦੋਂ ਦਸਵੀਂ ਦਾ ਇਮਤਿਹਾਨ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਜੋ ਵਿਸ਼ਾ ਸੀ ਉਸ ਵਿੱਚ ਫਾਈਨਲ ਇਮਤਿਹਾਨ ਵਿੱਚ ਜਿਹੜਾ ਇੱਕ ਲੇਖ ਲਿਖਣਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ - ਉਹ ਮੈਂ ਲੇਖ ਲਿਖ ਕੇ ਆਇਆ ਸੀ - ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਾਇਰ ਪ੍ਰੋ. ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਸ਼ਾਇਰ ਵਿਲੀਅਮ ਵਰਡਜ਼ਵਰਥ ਦਾ ਤੁਲਨਾਤਮਿਕ ਅਧਿਐੱਨ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਮੈਂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਫਸਟ ਆਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ, ਪੰਜਾਬ ਨੇ ਸਕਾਲਰਸ਼ਿੱਪ ਦੇਣ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ ਕਿ ਜੇਕਰ ਮੈਂ ਐਮ.ਏ. ਤੱਕ ਪੰਜਾਬੀ ਪੜ੍ਹਾਂ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਐਮ.ਏ. ਤੱਕ ਸਕਾਲਰਸ਼ਿਪ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ ... ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ਹੋਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਿਆ, ਹਿੰਦੀ ਸਾਹਿਤ ਵੀ ਬਹੁਤ ਪੜ੍ਹਿਆ ... ਮੈਂ ਹਿੰਦੀ ਸਾਹਿਤ ਵੀ ਬਹੁਤ ਪੜ੍ਹਦਾ ਸੀ ... ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵੀ ਬਹੁਤ ਪੜ੍ਹਦਾ ਸੀ ... ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਮੈਂ ਐਮ.ਐਸਸੀ. ਫਿਜ਼ਿਕਸ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਤਾਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਮੇਰੇ ਭਰਾ ਡਾ. ਸੁਤਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੂਰ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਭਾਗ ਵਿੱਚ ਇਨਸਟਰਕਟਰ ਲੱਗ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਫਿਜ਼ਿਕਸ ਵਿਭਾਗ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਡਾ.ਐਚ.ਐਸ. ਗੁਰਮ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤਾ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਲੇਖਕ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਡਾ. ਗੁਰਮ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਸੁਨੇਹਾ ਭੇਜਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਵਿਗਿਆਨਕ ਵਿਸ਼ੇ ਉੱਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਰਟੀਕਲ ਲਿਖਾਂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨ ਜਰਨਲ ਲਈ। ਮੇਰੇ ਖਿਆਲ ਵਿੱਚ ਮੈਂ 1967 ਦੇ ਆਸ ਪਾਸ ਡਾ. ਗੁਰਮ ਲਈ ਇਹ ਪਹਿਲਾ ਵਿਗਿਆਨਕ ਵਿਸ਼ੇ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਗੰਭੀਰ ਕਿਸਮ ਦਾ ਨਿਬੰਧ ਲਿਖਿਆ। ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ 1967-69 ਦਰਮਿਆਨ ਐਮ.ਐਸਸੀ. ਫਿਜ਼ਿਕਸ ਕੀਤੀ ... ਉਦੋਂ ਮੈਂ ਇਹ ਪਹਿਲਾ ਗੰਭੀਰ ਨਿਬੰਧ ਲਿਖਿਆ ‘ਕੁਐਂਟਮ ਥੀਊਰੀ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤ’। ਮੇਰਾ ਇਹ ਨਿਬੰਧ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨ ਜਰਨਲ ਵਿੱਚ ਛਪਿਆ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨ ਜਰਨਲ ਲਈ ਹੋਰ ਨਿਬੰਧ ਵੀ ਲਿਖੇ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ‘ਭੂਚਾਲ’ ਆਦਿ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਉੱਤੇ ... ਉਸ ਤੋਂ ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਹੋ ਕੇ ਮੈਂ ਤਿੰਨ ਪੁਸਤਕਾਂ ਵਿਗਿਆਨਕ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀਆਂ: ਪਹਿਲੀ ਪੁਸਤਕ ਮੈਂ 1972 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ: ‘ਪੁਲਾੜ, ਸਮਾਂ ਤੇ ਪਦਾਰਥ’। ਦੂਜੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਵਿਸ਼ੇ ਉੱਤੇ ਪੁਸਤਕ ਮੈਂ 1973 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ: ‘ਕਾਸਮਿਕ ਕਿਰਨਾਂ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ’। ਮੇਰੀ ਇਹ ਦੂਜੀ ਪੁਸਤਕ ਪੰਜਾਬ ਸਟੇਟ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਟੈਕਸਟ ਬੁੱਕ ਬੋਰਡ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ, ਇੰਡੀਆ ਵੱਲੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਸ਼ਾਇਦ ਪ੍ਰੋ. ਪ੍ਰੇਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਿੰਘ ਉੱਥੇ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। 1975 ਵਿੱਚ ਵਿਗਿਆਨਕ ਵਿਸ਼ੇ ਉੱਤੇ ਆਪਣੀ ਤੀਜੀ ਪੁਸਤਕ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ: ‘ਵਿਸ਼ਵ ਚਰਚਾ’- ਜੋ ਕਿ ਸੋਲਰ ਸਿਸਟਮ ਬਾਰੇ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇੱਕ ਲੇਖਕ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਮੈਂ ਇੱਕ ਵਿਗਿਆਨਕ ਲੇਖਕ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਉਦੋਂ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਬਨਣ ਦਾ ਮੇਰਾ ਕੋਈ ਇਰਾਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਮੇਰੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਮੈਂਬਰ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਸਨ। ਉਂਝ ਮੈਂ ਐਵੇਂ ਛੋਟੀਆਂ ਮੋਟੀਆਂ ਕੋਈ ਚੀਜ਼ਾਂ ਲਿਖ ਦੇਣੀਆਂ। ਗੰਭੀਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵੱਲ ਹੀ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਾਂ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਇੱਕ ਤਾਰਾ ਵਿਗਿਆਨੀ ਬਨਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਾਂ ... ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ... ਕਿਉਂਕਿ ਮੇਰੇ ਪ੍ਰਵਾਰ ਦਾ ਬਿਜ਼ਨਸ ਸੀ ਜਿਹੜਾ ਉਹ ਪਰਿੰਟਿੰਗ ਅਤੇ ਪਬਲਿਸ਼ਿੰਗ ਸੀ। ਪ੍ਰਵਾਰ ਦੇ ਬਿਜ਼ਨਸ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖੁੱਭਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਅਜੇ 8-10ਵੀਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪੜ੍ਹਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ... ਅਸੀਂ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਸਾਂ ... ਅਖਬਾਰਾਂ ਪ੍ਰਕਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਸਾਂ ... ਉਹ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਮੈਂ ਪੜ੍ਹਦਾ ਸਾਂ ... ਹੋਰ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਵੀ ਅਸੀਂ ਛਾਪਦੇ ਸਾਂ। ਕਿਤਾਬਾਂ ਅਸੀਂ ਛਾਪਦੇ ਸਾਂ ਹੋਰਨਾਂ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀਆਂ ਵੀ ... ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸਾਹਿਤ ਸਭਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਸਾਡੇ ਘਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ ... ਡਾ. ਰੋਸ਼ਨ ਲਾਲ ਆਹੂਜਾ, ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਵਿਰਕ ਉਦੋਂ ਉੱਥੇ ਅੰਬਾਲਾ ਸ਼ਹਿਰ ਸਾਡੇ ਨੇੜੇ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਸਾਡੇ ਘਰ ਆਂਦੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਅਸਰ ਕਰਕੇ ਫਿਰ ਮੈਂ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਸਾਹਿਤ ਵੱਲ ਮੁੜਿਆ ... ਫਿਰ ਮੈਂ 1972 ਦੇ ਆਸ ਪਾਸ ਐਮ.ਏ. ਇੰਗਲਿਸ਼ ਵੀ ਕਰ ਲਈ। ਉੱਥੋਂ ਫਿਰ ਮੇਰਾ ਰੁਝਾਨ ਸੀ ਜਿਹੜਾ ਸਾਹਿਤ ਵੱਲ ਵਧ ਗਿਆ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਮੈਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲਿਖ ਲੈਣੀਆਂ ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਤਾ ਕਿ ਮੈਂ ਕੋਈ ਚੰਗਾ ਸ਼ਾਇਰ ਹਾਂ ਜਾਂ ਨਹੀਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਘਰ ਸਾਰੀ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਚੱਲਦੀਆਂ। ਕਦੀ ਡਾ. ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ ਆ ਰਿਹਾ, ਕਦੀ ਹਰਿਨਾਮ ਆ ਰਿਹਾ, ਕਦੀ ਡਾ. ਅਤਰ ਸਿੰਘ ਆ ਰਿਹਾ। ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਘਰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਆਉਂਦੇ ਸਨ। ਸਾਰੀ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀਆਂ ਸਾਹਿਤਕ ਬਹਿਸਾਂ ਚੱਲਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ। ਪਰ ਮੇਰੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਸਮਝਦੇ ਸਨ ਕਿ ਇਹ ਤਾਂ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਬੰਦਾ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਤਾਂ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਬੰਦਾ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਦੀ ਉਹ ਉਸ ਸਾਹਿਤਕ ਬੈਠਕ ਵਿੱਚ ਬੈਠਣ ਲਈ ਕਹਿੰਦੇ ਹੁੰਦੇ। ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਘਰ ਆਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮਹਿਮਾਨ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਆਓ ਭਗਤ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਸਾਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰੋਟੀ ਪਾਣੀ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ... ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ਥੋੜ੍ਹੀਆਂ ਜਿਹੀਆਂ ਜੋ ਨਜ਼ਮਾਂ ਲਿਖਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ ਆਪਣੀ ਡਾਇਰੀ ਵਿੱਚ ਨੂਰ ਨੂੰ ਦਿਖਾਈਆਂ ਕਿ ਮੈਂ ਵੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਇੱਕ ਕਿਤਾਬ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰਨੀ ਹੈ। ਫਿਰ ਮੈਂ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਇੱਕ ਕਿਤਾਬ ‘ਸ਼ਹਿਰ, ਧੁੰਦ ਤੇ ਰੌਸ਼ਨੀਆਂ’ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ 1974 ਵਿੱਚ ... ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਮੈਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਕਹਿ ਚੁੱਕਿਆ ਹਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਸਾਹਿਤ ਬਹੁਤ ਪੜ੍ਹ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ। ਟੀ. ਐਸ. ਐਲੀਅਟ, ਡੀ. ਐਚ. ਲਾਰੈਂਸ, ਦੋਸਤੋਵਸਕੀ, ਗੋਰਕੀ, ਕਾਫ਼ਕਾ, ਕਾਮੂੰ, ਸਮਰਸੈੱਟ ਮਾਮ, ਮੁਪਾਸਾਂ, ਹਾਰਡੀ, ਵਿਕਟਰ ਹਿਊਗੋ, ਐਲਡਸ ਹਕਸਲੇ, ਹੈਮਿੰਗਵੇ, ਜੋਰਜ ਓਰਵਿਲ, ਚਾਰਲਿਸ ਡਿਕਨਜ਼ ਅਤੇ ਸੈਕਸ਼ਪੀਅਰ ਪੜ੍ਹ ਚੁੱਕਾ ਸਾਂ ... ਪਰ ਸਾਹਿਤਕ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਚੇਤੰਨ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਕੀ ਲਿਖਣਾ ਹੈ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਤੱਕ ਮੈਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਹੀ ਨਕਸਲਵਾਦੀ ਜਾਂ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਕਵਿਤਾ ਜਾਂ ਜੁਝਾਰੂ ਸੁਭਾਅ ਵਾਲੀ ਕਵਿਤਾ ਬਾਰੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਤਾ। ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਮੈਂ ਮੈਗਜ਼ੀਨਾਂ, ਅਖਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਛਪ ਰਹੀ ਹਰ ਕਿਸਮ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਬੜੇ ਸ਼ੌਕ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਦਾ ਸਾਂ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਤੱਕ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਮੈਂ ਕਿਸੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਨਹੀਂ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸਾਂ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਤੱਕ ਮੈਂ ਰੂਪਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਉੱਤਮ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਸਮਝਦਾ ਸਾਂ। ਪਰ ਇਹ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉੱਤਮ ਸਾਹਿਤ ਪੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ... ਪੰਜਾਬੀ, ਹਿੰਦੀ, ਉਰਦੂ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਉੱਤਮ ਸਾਹਿਤ ... ਸਾਡੇ ਘਰ ਦੀ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਵਿੱਚ ਬਾਈਬਲ, ਕੁਰਾਨ, ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ, ਗੀਤਾ ਅਤੇ ਵੇਦ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੀ ਝਿਜਕ ਦੇ ਅਤੇ ਬੜੇ ਸ਼ੌਕ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਗਿਆਨ ਦੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਵਾਂਗੂੰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ .... ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਕਿਤਾਬ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੈਂ 1975 ਵਿੱਚ ਕੈਨੇਡਾ ਆ ਗਿਆ। ਮੇਰੀ ਗ਼ੈਰਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿੱਚ ਹੀ ਮੇਰੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਹੀ ... ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ ਹਰਿਆਣਾ, ਉਸ ਵੱਲੋਂ - ਮੇਰੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਹੀ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਹੀ ‘ਸ਼ਹਿਰ, ਧੁੰਦ ਤੇ ਰੌਸ਼ਨੀਆਂ’ ਨੂੰ ਬੈਸਟ ਬੁੱਕ ਦਾ ਐਵਾਰਡ ਮਿਲ ਗਿਆ। ਉਦੋਂ ਸਤੀ ਕੁਮਾਰ ਦਾ ਬੜਾ ਨਾਮ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਹਰਿਨਾਮ ਦਾ ਬੜਾ ਨਾਮ ਹੁੰਦਾ ਸੀ - ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੇਰੀ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਬੜੇ ਵਧੀਆ ਰੀਵੀਊ ਕੀਤੇ ... ਮੈਨੂੰ ਕੈਨੇਡਾ ਆ ਕੇ ਇਸ ਦੀ ਡਾਕ ਰਾਹੀਂ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲੀ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ, ਹਰਿਆਣਾ ਦਾ ‘1975 ਸਾਲ ਦਾ ਬੈਸਟ ਬੁੱਕ ਦਾ ਐਵਾਰਡ’ ਮਿਲਿਆ ਹੈ ... ਸਾਹਿਤਕ ਖੇਤਰ ਵੱਲ ਕੈਨੇਡਾ ਆ ਕੇ ਮੇਰਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਧਿਆਨ ਮੁੜਿਆ ...
-----
ਮੋਮੀ: ਸੁਖਿੰਦਰ ਜੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕੈਨੇਡਾ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੁਸੀਂ ਲਿਖਣ ਦੇ ਕਿੱਤੇ ਵੱਲ ਮੁਹਾਰ ਮੋੜ ਲਈ ਸੀ। ਪਰ ਕੈਨੇਡਾ ਵਰਗੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਜਿੱਥੇ ਜੀਵਨ ਜੀਣ ਦੀ ਦੌੜ ਬੜੀ ਔਖੀ ਹੈ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੜ੍ਹਿਆਂ ਲਿਖਿਆਂ ਲਈ, ਤੁਸੀਂ ਏਥੇ ਆ ਕੇ ਆਪਣੇ ਲਿਖਣ ਦੇ ਸ਼ੌਕ ਦੇ ਕਬੂਤਰਾਂ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਪਾਲਿਆ?

ਸੁਖਿੰਦਰ: ਮੋਮੀ ਜੀ, ਮੈਂ ਵੈਨਕੂਵਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੁੰਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ‘ਵਤਨੋਂ ਦੂਰ’ ਨਾਲ ਜੁੜ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਾਇਰ ਇਕਬਾਲ ਰਾਮੂੰਵਾਲੀਆ ਵੀ ਟੋਰਾਂਟੋ ਆ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਸੁਰਿੰਦਰ ਧੰਜਲ ਉਦੋਂ ‘ਵਤਨੋਂ ਦੂਰ’ ਦਾ ਸੰਪਾਦਕ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਵੈਨਕੂਵਰ ਦੇ ਹੀ ਨੇੜੇ ਕਿਤੇ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਸੁਰਿੰਦਰ ਧੰਜਲ ਨੂੰ ਤਾਂ ਮੈਂ ਚਾਰ ਪੰਜ ਸਾਲ ਤੱਕ ਨਿੱਜੀ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਨਾ ਮਿਲ ਸਕਿਆ। ਚਿੱਠੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਸਾਡੀ ਗੱਲਬਾਤ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਲੇਖਕ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਵਧੇਰੇ ਕਰਕੇ ਚਿੱਠੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ 100 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੇ ਫਾਸਲੇ ਉੱਤੇ ਹੀ ਕਿਉਂ ਨਾ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਣ। ਟੈਲੀਫੂਨ ਵੀ ਲੇਖਕ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਘੱਟ ਵੱਧ ਹੀ ਕਰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਕਿਉਂਕਿ ਲਾਂਗ ਡਿਸਟੈਂਸ ਕਾਲ ਕਰਨੀ ਬੜੀ ਮਹਿੰਗੀ ਪੈਂਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਈਮੇਲ ਸਿਸਟਮ ਤਾਂ ਉਦੋਂ ਅਜੇ ਆਏ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਨ ... ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਵੀ ਨਵੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲਿਖਣੀਆਂ ‘ਵਤਨੋਂ ਦੂਰ’ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਨੂੰ ਹੀ ਛਪਣ ਲਈ ਭੇਜ ਦੇਣੀਆਂ। ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਵਿੱਚ ਛਪੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਮੈਂ ਪੜ੍ਹਨੀਆਂ। ਸਾਹਿਤਕ ਕਾਨਫਰੰਸਾਂ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਸਭਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣਾ। ਕੈਨੇਡਾ ਆ ਕੇ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਪੜ੍ਹਣ ਦਾ ਬਹੁਤ ਸ਼ੌਕ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਆ ਕੇ ਵੀ ਮੈਂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਿਆ। ਇੱਥੇ ਆ ਕੇ ਮੈਂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਆਫ ਵਾਟਰਲੂ ਵਿੱਚ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਸਾਹਿਤ ਪੜ੍ਹਿਆ ... ਤਕਰੀਬਨ ਡੇਢ ਸਾਲ ... ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਾਹਿਤ ਵੀ ਬਹੁਤ ਪੜ੍ਹਿਆ ... ਸੈਕਸ਼ਪੀਅਰ ਦੇ ਮੈਂ ਤਕਰੀਬਨ 28 ਨਾਟਕ ਕੋਰਸ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਪੜ੍ਹੇ ... ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਵਿੱਚ ਲਿਖਣ ਵਾਲੇ ਬਹੁਤ ਲੇਖਕ ਪੜ੍ਹੇ ... ਕੈਨੇਡਾ ਦਾ ਥੀਏਟਰ ਪੜ੍ਹਿਆ ... ਇੱਥੇ ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਜਿਹੜੇ ਮੇਨਸਟਰੀਮ ਦੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖਣ ਵਾਲੇ ਲੇਖਕ ਸਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਚੋਂ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਕਈ ਨਾਮਵਰ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ ... ਮੈਂ ਕਈ ਵਰ੍ਹੇ ਰਾਈਟਰਜ਼ ਯੂਨੀਅਨ ਆਫ ਕੈਨੇਡਾ ਦਾ ਵੀ ਮੈਂਬਰ ਰਿਹਾ ... ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਾਲਾਨਾ ਕਾਨਫਰੰਸਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ। ਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ‘ਚੋਂ ਕੁਝ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀਆਂ ਇੰਟਰਵੀਊਜ਼ ਵੀ ਕੀਤੀਆਂ। ਇੱਥੇ ਟੋਰਾਂਟੋ ਵਿੱਚ ਕੈਨੇਡਾ ਦੀ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਲੇਖਿਕਾ ਗਵੈਂਡੋਲਿਨ ਮੈਕਿਊਨ ਰਹਿੰਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ - ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਵੀ ਇੰਟਰਵੀਊ ਕੀਤਾ - ਉਹ ਇੰਟਰਵੀਊ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਇੱਕ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ‘ਇਕਲਿਪਸ’ ਵਿੱਚ ਛਪੀ ਸੀ। ਉਸਦੀਆਂ ਚੋਣਵੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰਕੇ ਮੈਂ ਇੱਕ ਕਿਤਾਬ ਵੀ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ - ‘ਪਾਗਲਖ਼ਾਨੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਾਚ’। ‘ਪ੍ਰਦੇਸੀ ਪੰਜਾਬ’ ਅਖਬਾਰ ਦੇ ਸੰਪਾਦਕ ਗੁਰਦੀਪ ਚੌਹਾਨ ਦੇ ਹੱਥ ਮੈਂ ਉਸ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਖਰੜਾ ਇੰਡੀਆ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਣ ਲਈ ਭੇਜਿਆ - ਪਰ ਉਹ ਖਰੜਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਉਹ ਕਿਤੇ ਗੁੰਮ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ‘ਰਪਚਰ’ ਨਾਮ ਦਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਬਾਰੇ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਵੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਜਿਸ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਹੀ ਅੰਕ ਦੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਚਰਚਾ ਹੋਈ ਪਰ ਕੁਝ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਮਜਬੂਰੀਆਂ ਕਾਰਨ ਅਸੀਂ ਦੂਜਾ ਅੰਕ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਨਾ ਕਰ ਸਕੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮੇਰੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਨਜ਼ਮਾਂ ਵੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਹੋ ਕੇ ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਕਈ ਮੈਗਜ਼ੀਨਾਂ ਵਿੱਚ ਛਪੀਆਂ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੈਂ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਸਾਹਿਤ ਵੱਲ ਮੁੜਦਾ ਗਿਆ। ਇੰਡੀਆ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਦੋਂ ਮੈਗਜ਼ੀਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮੇਰੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਛਪਦੀਆਂ ਸਨ - ‘ਪ੍ਰੀਤ ਲੜੀ’, ‘ਆਰਸੀ’, ‘ਨਾਗਮਣੀ’, ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ’ ਵਿੱਚ - ਪਰ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਗੰਭੀਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸਾਹਿਤਕ ਲੇਖਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਮਝਦਾ ...
-----
ਮੋਮੀ: ਸੁਖਿੰਦਰ ਜੀ, ਤੁਸੀਂ ਜੋ ਕੁਝ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਉਹ ਬੜਾ ਹੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਭਰਪੂਰ ਹੈ। ਤੁਹਾਡਾ ਇਸ ਪਾਸੇ ਆ ਜਾਣਾ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਦਰਤੀ ਵੀ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਹੜਾ ਮੇਰਾ ਸੁਆਲ ਹੈ ਉਹ ਜਾਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੁੱਛ ਨਹੀਂ ਸਕਿਆ ਅਤੇ ਜਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਉਸ ਸੁਆਲ ਦੀ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਲੱਗੀ। ਮੇਰਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਆਖਿਰ ਇਹ ਜਿਹੜੀ ਮੌਲਿਕਤਾ ਹੈ - ਇਹ ਛੁਪੀ ਤਾਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅੰਦਰ ਹੀ - ਕਈ ਨਹੀਂ ਵੀ ਪੜ੍ਹੇ ਹੁੰਦੇ। ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਉੱਚੇ ਵਿਦਵਾਨ ਹੋ। ਪੜ੍ਹਾਈ ਬਹੁਤ ਕੀਤੀ। ਸਾਰਾ ਮਾਹੌਲ ਵੀ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ। ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਘਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਹੁਤ ਆਣਾ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਮੌਲਿਕਤਾ ਦੇ ਜਿਹੜੇ ਛਿਣ ਨੇ ਕਿਸੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਜੁਆਨੀ ਵਿੱਚ ਬਗ਼ੈਰ ਕਿਸੇ ਸਾਹਿਤਕ ਲਿੰਕ ਦੇ, ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੇ ਜਾਂ ਚੌਗਿਰਦੇ ਦੇ ਵੀ ਉੱਭਰ ਖਲੋਂਦੇ ਨੇ ... ਉਹੋ ਜਿਹੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਮੇਰੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿੱਚ ਫਸੀ ਹੋਈ ਹੈ ਕਿ ... ਜ਼ਰਾ ਆਪਣੇ ਮਨ ਨੂੰ ਉੱਥੇ ਲਿਜਾਓ ਕਿ ਉਹ ਕਿਹੜੀ ਅਜਿਹੀ ਅੱਗ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ... ਕਵਿਤਾ ਅੰਦਰੋਂ ਕਿਵੇਂ ਨਿਕਲੀ ... ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਮੈਂ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਕਈ ਰੂਪਾਂ ਉੱਤੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਕਈ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਮੈਂ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਇਸ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ... ਪਰ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਲਿਖਦਾ। ਮੈਂ ਅਜੇ ਵੀ ਉਸੇ ਸੁਆਲ ਉੱਤੇ ਹੀ ਅੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹਾਂ ਕਿ ਘਰ ਦੇ ਸਾਹਿਤਕ ਅਤੇ ਘਰੇਲੂ ਮਾਹੌਲ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਕਿਹੜੇ ਦਿਸਦੇ ਜਾਂ ਅਣਦਿਸਦੇ ਕਾਰਨ ਜਾਂ ਸਰੋਤ ਕੇਂਦਰ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਤੁਹਾਡੇ ਮਨ ਨੂੰ ਲਿਖਣ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਲੈ ਆਂਦਾ?

ਸੁਖਿੰਦਰ: ਮੋਮੀ ਸਾਹਿਬ, ਮੈਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਕਹਿ ਕੇ ਹਟਿਆ ਹਾਂ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਉਹਦੇ ਬਾਰੇ ਨਹੀਂ ਕੋਈ ਗੱਲ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਮੈਂ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਬਣ ਗਿਆ - ਇੱਕ ਕਰੀਏਟਿਵ ਲੇਖਕ, ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਹਿ ਕੇ ਹਟਿਆ ਹਾਂ ਕਿ ਹੋ ਸਕਦੈ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਅਚੇਤ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਹੋਣ ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਜੁੜਿਆ ਰਿਹਾ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨਾਲ। ਮੈਂ ਬੜੀ ਚੰਗੀ ਕਵਿਤਾ ਪੜ੍ਹੀ ... ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਅਜੇ ਬਹੁਤ ਛੋਟਾ ਹੀ ਸਾਂ ਸਾਡੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਚਾਰ ਅਖਬਾਰ ਆਉਂਦੇ ਸਨ - ਹਿੰਦੀ, ਪੰਜਾਬੀ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਦੇ ਅਖਬਾਰ। ਸਾਢੇ ਚਾਰ ਵਜੇ ਸਵੇਰੇ ਅਖਬਾਰਾਂ ਵੇਚਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਸਾਡੇ ਘਰ ਅਖਬਾਰ ਸੁੱਟ ਜਾਣੇ ਅਤੇ ਸਾਡੀ ਮਾਂ ਨੇ ਸਵੇਰੇ ਸਾਢੇ ਚਾਰ ਵਜੇ ਉੱਠ ਕੇ ਸਾਨੂੰ ਉਠਾਣਾ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਚਾਹ ਦੇ ਕੱਪ ਫੜਾ ਦੇਣੇ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਅਖਬਾਰ ਫੜਾ ਦੇਣੇ ਕਿ ਲਓ ਪੜ੍ਹ ਲਓ ਆਪਣੇ ਅਖਬਾਰ। ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅਸੀਂ ਚੰਗੇ ਤੋਂ ਚੰਗਾ ਸਾਹਿਤ ਪੜ੍ਹਿਆ ... ਅਸੀਂ ਕੋਈ ਮੁਸ਼ਾਇਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਛੱਡਦੇ। ਇਹ ਵੀ ਸਾਰੀਆਂ ਚੰਗੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਸਾਡੇ ਪਾਪਾ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਪਾਈਆਂ। ਸਾਡੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਮੁਸ਼ਾਇਰਾ ਹੋਣਾ, ਕੋਈ ਕਵੀ ਦਰਬਾਰ ਹੋਣਾ, ਕੋਈ ਡਰਾਮਾ ਹੋਣਾ - ਮੇਰੇ ਪਾਪਾ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਉੱਥੇ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਜਾਣਾ, ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਭਾਸ਼ਨ ਦੇਣ ਆ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ, ਚਾਹੇ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਜਸਟਿਸ ਗੁਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਚਾਹੇ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਚਾਹੇ ਡਾ. ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ - ਅਸੀਂ ਹਰ ਜਗ੍ਹਾ ਪਹੁੰਚਣਾ - ਛੋਟੇ ਹੁੰਦੇ ਤੋਂ ਹੀ ਬਹੁਤੀਆਂ ਥਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਕਵੀ ਦਰਬਾਰਾਂ ਜਾਂ ਕਵਿਤਾ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਮੇਰੇ ਪਾਪਾ ਜੱਜ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਕਿਉਂਕਿ ਮੇਰੇ ਪਾਪਾ ਬੜੇ ਨਾਮਵਰ ਵਿਅਕਤੀ ਸਨ ਆਪਣੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ। ਸਾਨੂੰ ਚੰਗੇ ਤੋਂ ਚੰਗੇ ਸ਼ਾਇਰਾਂ ਨੂੰ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਸੁਨਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ - ਬਾਹਰ ਵੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਵੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਨੇ ਜ਼ਰੂਰ ਮੱਦਦ ਕੀਤੀ ... ਮੈਂ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਇੱਕ ਹੋਰ ਗੱਲ ਨੇ ਵੀ ਮੇਰੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਦੇ ਝੁਕਾ ਬਨਣ ਵਿੱਚ ਮੱਦਦ ਕੀਤੀ ... ਮੇਰੇ ਪਾਪਾ ਹਰ ਸਾਲ, ਸਾਡੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵੀ ਦਰਬਾਰ ਆਯੋਜਿਤ ਕਰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਸ਼ਾਇਰ ਆਉਂਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ, ਇੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੁਲਸੀ, ਵਿਧਾਤਾ ਸਿੰਘ ਤੀਰ, ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਵੰਤਾ, ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਲੱਗਣ, ਬਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਉਪਾਸ਼ਕ, ਭਾਈਆ ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਆਦਿ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਵੀ ਦਰਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਮੈਦਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਦਰੀਆਂ ਉੱਤੇ ਬੈਠੇ ਦੇਰ ਰਾਤ ਤੱਕ ਕਵੀ ਦਰਬਾਰ ਸੁਣਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ... ਫਿਰ ਮੇਰੇ ਪਾਪਾ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਰਗਰਮ ਰਹੇ। ਮੇਰੇ ਪਾਪਾ ਨੇ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਮਾਂ ਕੱਟਿਆ - ਇੱਕ ਰਾਜਨੀਤੀਵਾਨ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ। ਪੁਲਿਸ ਕਈ ਵਾਰ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਆ ਕੇ ਛਾਪਾ ਮਾਰਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਸੀ.ਆਈ.ਡੀ. ਸਾਡੇ ਬੂਹੇ ਅੱਗੇ ਬੈਠੀ ਹੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਪਾਪਾ ਏਨੇ ਜੁਰਅਤ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਜਲਸੇ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਸੀ.ਆਈ.ਡੀ. ਵਾਲੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭਾਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਕਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸਰਕਾਰ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਲਈ ਡਾਇਰੀ ਬਣਾ ਰਹੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪ ਹੀ ਕਹਿ ਦਿੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਡਾਇਰੀ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਕਿਉਂ ਤਕਲੀਫ਼ ਕਰਦੇ ਹੋ - ਇਹ ਲਓ ਮੇਰੇ ਭਾਸ਼ਨ ਦੀ ਕਾਪੀ ... ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੇ ਵੀ ਜਿਹੜੇ ਜਲਸੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਉਹ ਵੀ ਅਸੀਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਛੱਡਦੇ ਹੁੰਦੇ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਜਲਸਾ ਹੋਣਾ ਅਸੀਂ ਉੱਥੇ ਪਹੁੰਚ ਜਾਣਾ ਸੁਨਣ ਲਈ ... ਨਾ ਕਦੀ ਕਿਸੇ ਦੂਜੇ ਧਰਮਾਂ ਜਾਂ ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਕਦੀ ਸਾਡੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਗੱਲ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ... ਅਸੀਂ ਰਾਮ ਲੀਲ੍ਹਾ ਦਾ ਡਰਾਮਾ ਦੇਖਣ ਲਈ ਵੀ ਦੋਸਤਾਂ ਨਾਲ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਸਾਂ ਅਤੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜਨਮ ਅਸ਼ਟਮੀ ਦੇ ਤਿਉਹਾਰ ਉੱਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸਜੇ ਮੰਦਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਝਾਕੀਆਂ ਦੇਖਣ ਲਈ ਵੀ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨਾਲ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਸਾਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਨੇ ਵੀ ਹੋਰਨਾਂ ਧਰਮਾਂ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਬਾਰੇ ਮੇਰੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਵਿੱਚ ਚੰਗੇ ਝੁਕਾਅ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਲੇਖਕ ਬਨਣ ਵਿੱਚ ਮੱਦਦ ਕੀਤੀ।

-----

ਮੋਮੀ: ਸੁਖਿੰਦਰ ਜੀ, ਮੇਰਾ ਸਵਾਲ ਅਜੇ ਵੀ ਓਥੇ ਹੀ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਇੱਕ ਘਟਨਾ ਦੱਸੋ ਜਿਸ ਨੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਲੇਖਕ ਬਣਾਇਆ। ਤੁਸੀਂ ਵਧੇਰੇ ਜ਼ੋਰ ਘਰ ਦੇ ਮਾਹੌਲ ਤੇ ਚੌਗਿਰਦੇ ਤੇ ਹੀ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਕੇ ਕੁਝ ਦੱਸੋ। ਤੁਹਾਡੇ ਅੰਦਰ ਇਹ ਲਿਖਣ ਦੀ ਅੱਗ ਕਿਵੇਂ ਲੱਗੀ?

ਸੁਖਿੰਦਰ: ਮੈਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਕਹਿ ਕੇ ਹਟਿਆ ਹਾਂ ਮੋਮੀ ਸਾਹਿਬ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਸਪੱਸ਼ਟ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪਤਾ ਨਹੀਂ। ਹੋ ਸਕਦੈ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਕੈਨੇਡਾ ਆਇਆ ਤਾਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਇੱਥੇ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਾਹਿਤ ਵੱਲ ਮੋੜ ਦਿੱਤਾ ਹੋਵੇ। ਇੱਥੇ ਦਾ ਸਾਹਿਤ ਪੜ੍ਹਦਾ ਸੀ - ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਵੀ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਪੜ੍ਹਣੀਆਂ ... ਉਦੋਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਵੀ ਸੋਚਿਆ ਹੋਵੇ ਕਿ ਮੈਂ ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਲਿਖਾਂ ... ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਇੰਨਾ ਪੜ੍ਹ ਲਿਖ ਕੇ, ਉੱਥੋਂ ਐਮ. ਐੱਸਸੀ. (ਫਿਜ਼ਿਕਸ) ਕਰ ਕੇ, ਐਮ.ਏ. (ਇੰਗਲਿਸ਼) ਕਰਕੇ ਇੱਥੇ ਆ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਜਦੋਂ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਪਿਆ - ਸ਼ੁਰੂ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਕੈਨੇਡਾ ਆ ਕੇ ਮੈਂ ਵੀ ਬੜਾ ਸਖਤ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਸਟੀਲ ਦੀਆਂ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਵਾਂਗ ... ਬਾਰਾਂ ਬਾਰਾਂ, ਚੌਦਾਂ ਚੌਦਾਂ ਘੰਟਿਆਂ ਬਾਅਦ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਥੱਕ ਟੁੱਟ ਕੇ ਘਰ ਆਉਣਾ ... ਹੋ ਸਕਦੈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇ ... ਹੋ ਸਕਦੈ ‘ਵਤਨੋਂ ਦੂਰ’ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਨੇ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇ ... ਮੈਂ ‘ਵਤਨੋਂ ਦੂਰ’ ਵੀ ਬਹੁਤ ਪੜ੍ਹਦਾ ਸੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਜਦੋਂ ਇੰਡੀਆ ਤੋਂ ਕੈਨੇਡਾ ਆਇਆ ਤਾਂ ਮੈਂ ਓਥੇ ਦੇ ਸਾਹਿਤਕ ਮਾਹੌਲ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ... ਓਥੇ ਦੀਆਂ ਸਾਹਿਤਕ ਕਾਨਫਰੰਸਾਂ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦਾ ਸਾਂ। ਉੱਥੇ ਇੰਡੀਆ ਵਿੱਚ ਮੇਰੇ ਸਾਰੇ ਯਾਰ ਦੋਸਤ ਜਾਂ ਤਾਂ ਪਰੋਫੈਸਰ ਸਨ ਜਾਂ ਲੇਖਕ ਸਨ।
-----
ਮੋਮੀ: ਤੁਸੀਂ ਜਿਹੜੀ ਚੋਣ ਕੀਤੀ ਕਿ ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਇੱਕ ਲੇਖਕ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਬਿਤਾਵਾਂਗਾ। ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਇਸ ਫੈਸਲੇ ਨਾਲ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਹੋ? ਕਿਉਂਕਿ ਲੇਖਕ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਜਿਉਣਾ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਔਖਾ ਹੈ। ਖਾਸ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ ਲਈ - ਬਾਹਰਲੇ ਦੇਸ਼ ’ਚ ਆ ਕੇ ਅਤੇ ਇੰਡੀਆ ਵਿੱਚ ਵੀ। ਦੋਹਾਂ ਉੱਤੇ ਹੀ ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਲਿਸਟ ਬਣਾਈਏ ਤਾਂ ਦੋ ਚਾਰ ਤੋਂ ਇਹ ਅੱਗੇ ਨਹੀਂ ਚੱਲਦੀ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਰੋਜ਼ੀ ਰੋਟੀ ਸਿਰਫ ਆਪਣੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਤੋਂ ਕਮਾਈ ਹੋਵੇ - ਚਾਹੇ ਕੋਈ ਸਰਕਾਰੀ ਨੌਕਰੀ ਤੇ ਸੀ ਜਾਂ ਕੋਈ ਬਿਜ਼ਨਸ ਸੀ - ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਮਦਨ ਸੀ ... ਮੇਰਾ ਭਾਵ ਮੈਂ ਦੋ ਮਿਸਾਲਾਂ ਦਿਆਂਗਾ ਮੈਂ ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਵਿਰਕ ਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਲੇਖਕ ਕਿਸ ਨੂੰ ਸਮਝਦੇ ਹੋ? ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੁਆਬ ਸੀ ਕਿ ਲੇਖਕ ਉਹ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹਦੇ ਬੱਚੇ ਮਾਈਨਸ ਡਿਗਰੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਰਫ਼ ਉੱਤੇ ਬੇਸ਼ਕ ਨੰਗੇ ਪੈਰੀਂ ਤੁਰੇ ਫਿਰਦੇ ਹੋਣ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਵੀ ਕੋਈ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਉਹ ਕਿੱਥੋਂ ਬੋਲ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਠੀਕ ਬੋਲ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਾਂ ਗਲਤ। ਪਰ ਉਸ ਦਾ ਇਹ ਜੁਆਬ ਸੀ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਬਲਵੰਤ ਗਾਰਗੀ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਕਿਸ ਨੂੰ ਲੇਖਕ ਮੰਨਦੇ ਹੋ? ਤਾਂ ਗਾਰਗੀ ਦਾ ਜੁਆਬ ਸੀ - ਜਿਹੜੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੇਖਕ ਨੌਕਰੀ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਸਾਧਨ ਤੋਂ ਕਮਾਈ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲੇਖਕ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਵਿਰਕ ਨੂੰ ਵੀ ਲੇਖਕ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ। ਉਸ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਜਿਹੜਾ ਨੌਕਰੀ ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਪਜੀਵਕਾ ਨੌਕਰੀ ’ਚੋਂ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ - ਉਸਨੂੰ ਮੈਂ ਲੇਖਕ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ। ਜੇਕਰ ਉਹ ਆਪਣੀ ਉਪਜੀਵਕਾ ਆਪਣੀ ਲੇਖਣੀ ‘’ ਬਣਾਏ - ਤਾਂ ਮੈਂ ਮੰਨਾਂਗਾ ਕਿ ਉਹ ਲੇਖਕ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਔਖਾ ਹੋਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਕਿਵੇਂ ਸੋਚਦੇ ਹੋ?

ਸੁਖਿੰਦਰ: ਮੋਮੀ ਸਾਹਿਬ, ਤੁਸੀਂ ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਵਰਤਿਆ ਹੈ। ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਸ਼ਬਦ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਹੀ ਇੱਕ ਬੜਾ ਵੱਡਾ ਸ਼ਬਦ ਹੈ। ਦੂਜੀ ਗੱਲ ਤੁਸੀਂ ਪੁੱਛੀ ਹੈ ਲੇਖਕ ਬਣਨ ਦੀ। ਲੇਖਕ ਬਣ ਕੇ ਆਪਣੀ ਰੋਜ਼ੀ ਕਮਾਉਣੀ। ਇਹ ਤਿੰਨ ਚਾਰ ਗੱਲਾਂ ... ਇਸ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹਾਂਗਾ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਗੱਲ ਕਹਿਣ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਭੁਲੇਖਾ ਨਹੀਂ ਕਿ ਜੇਕਰ ਮੈਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਤੌਰ ਤਰੀਕੇ ਥੋੜ੍ਹੇ ਵੱਖਰੇ ਹੁੰਦੇ। ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਜੇਕਰ ਮੈਂ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਪਰੋਫੈਸਰ ਹੋਣਾ ਸੀ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਕਾਲਿਜ ਵਿੱਚ ਹੈੱਡ ਆਫ ਦੀ ਡਿਪਾਰਟਮੈਂਟ ਹੋਣਾ ਸੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਕੈਨੇਡਾ ਆਇਆ ਤਾਂ ਮੇਰੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ‘ਕਮਲਾ ਨਹਿਰੂ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਕਾਲਿਜ, ਕੈਥਲ’ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਲੈਕਚਰਰ ਵਜੋਂ ਹੋਈ ਸੀ; ਪਰ ਮੈਂ ਉਹ ਨਿਯੁਕਤੀ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤੀ; ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਮਹੀਨੇ ਬਾਅਦ ਹੀ ਕੈਨੇਡਾ ਆ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਇਸ ਕਰ ਕੇ ਜੇਕਰ ਮੈਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ - ਤੁਸੀਂ ਜਿਵੇਂ ਦੇਖਦੇ ਹੋ ਕਿ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਮੇਰੇ ਪ੍ਰਵਾਰ ਦੇ ਬਾਕੀ ਮੈਂਬਰ ਲੇਖਕ ਵੀ ਹਨ ਅਤੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਵਿੱਚ ਡੀਨ ਅਤੇ ਹੈੱਡ ਆਫ ਦੀ ਡਿਪਾਰਟਮੈਂਟ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਹ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਵੀ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਨ - ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਮੇਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵੀ ਉਸੇ ਪੈਟਰਨ ਉੱਤੇ ਹੀ ਹੋਣੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਵੀ ਕਿਸੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਪੀ.ਐਚਡੀ. ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਕੇ ਸੈਟਲ ਹੋ ਜਾਣਾ ਸੀ ... ਪਰ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਤਾਂ ਜਿਹੜੇ ਹਾਲਾਤ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਲੇਖਕ ਬਣਾਇਆ। ਦੂਜੀ ਗੱਲ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਤੋਂ ਕੈਨੇਡਾ ਆਇਆ ਤਾਂ ਇੱਕ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਦੀਆਂ ਡਿਗਰੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਜਿਹੜਾ ਤਜਰਬਾ ਸੀ ਪਰਿੰਟਿੰਗ ਅਤੇ ਪਬਲਿਸ਼ਿੰਗ ਇੰਡਸਟਰੀ ਦਾ ... ਮੈਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਜਿੰਨੇ ਸਾਲ ਵੀ ਰਿਹਾ ... ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ... ਮੈਂ ਪਰਿੰਟਿਗ ਅਤੇ ਪਬਲਿਸ਼ਿੰਗ ਦੇ ਬਿਜ਼ਨਸ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਿਆ ਅਤੇ ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਕੇ ਆਪਣੇ ਇਸ ਤਜਰਬੇ ਨੂੰ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਅਪਲਾਈ ਕਰਾਂ ... ਕਿਉਂਕਿ ਉੱਥੇ ਵੀ ਅਖਬਾਰਾਂ ਮੈਗਜ਼ੀਨਾਂ ਦੀ ਸੰਪਾਦਕੀ ਦੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾ ... ਪਰੂਫ ਰੀਡਿੰਗ ਕਰਨੀ ... ਸੰਪਾਦਨਾ ਕਰਨੀ ... ਉਨ੍ਹਾਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਇੱਥੇ ਵੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ - ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਉਹ ਚੀਜ਼ਾਂ ਇੱਥੇ ਵੀ ਕੀਤੀਆਂ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਹਿਣ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ... ਮੈਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸ ਖੇਤਰ ਵੱਲ ਚਲਾ ਗਿਆ ... ਅਤੇ ਫਿਰ ਮੈਂ ਵਧੇਰੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਇਸੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਿਹਾ ... ਪਰ ਕਦੀ ਕਦੀ ਮੈਂ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਹੋਰਨਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਥੋੜ੍ਹਾ ਬਹੁਤ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ... ਜਿਹੜੇ ਖੇਤਰ ਕਿਸੀ-ਨ-ਕਿਸੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੇਰੇ ਪਰੋਫੈਸ਼ਨ ਨਾਲ ਹੀ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਸਨ ... ਮੈਂ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਵੀ ਬੜੇ ਇਨਸਟੀਚੀਊਸ਼ਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ। ਮੈਂ ਬੜੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿੱਦਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ... ਮੈਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ ... ਅਕਾਊਂਟਿੰਗ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ ... ਕੰਮਪੀਊਟਰ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ ... ਕਾਲ ਸੈਂਟਰ ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ ... ਕਰੀਏਟਿਵ ਰਾਈਟਿੰਗ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ ... ਹਾਈਟੈੱਕ ਡੀਜ਼ਾਈਨਿੰਗ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ ... ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਵੀ ਕਈ ਹੋਰ ਖੇਤਰਾਂ ਦੀ ਵੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ... ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੀਆਂ ਕਰਕੇ ਅਪਲਾਈ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ... ਜਿਸ ਖੇਤਰ ਦਾ ਮੈਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਤਜਰਬਾ ਸੀ, ਉਸਨੂੰ ਜੋ ਪੜ੍ਹਾਈ ਮੈਂ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਨਾਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਮੈਂ ਕੋਈ ਨਵੀਂ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਾਂ ... ਉਸ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਕਾਮਿਯਾਬ ਹੋਇਆ ਜਾਂ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਉਹ ਵੱਖਰੀ ਗੱਲ ਹੈ ... ਮੈਂ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਲੇਖਕ ਬਣਿਆ ... ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਲਈ ਕਿਵੇਂ ਵਰਤਿਆ ... ਮੈਂ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਜਿਹੜੇ ਹਾਲਾਤ ਸਨ ... ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਲੇਖਕ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਵੱਡਾ ਹੱਥ ਹੈ ...
**********

ਲੜੀ ਜੋੜਨ ਲਈ ਦੂਜਾ ਭਾਗ ਪੜ੍ਹੋ।